Tác giả: Max Fisher
Dịch giả: Vũ Ngọc Chi
2-5-2019
Để hiểu điều gì làm cho một cuộc đảo chính thành công, như gần đây đã xảy ra ở Sudan và Algeria, hoặc thất bại, như đã xảy ra trong tuần này ở Venezuela, cần xem xét các biến cố lạ kỳ ở Libya cách đây nửa thế kỷ.
Phần lớn thời gian trong năm 1969, đất nước này tràn ngập tin đồn về một cuộc đảo chính sắp xảy ra. Vào tháng 9, một số ít xe quân đội đã đến các văn phòng chính phủ và trung tâm truyền thông, và một tuyên bố ngắn gọn được loan báo chấm dứt chế độ vua chúa đã suy yếu ở Libya.
Các đơn vị quân đội trên cả nước cho rằng, các chỉ huy quân đội đang lãnh đạo cuộc đảo chính và hy vọng họ sẽ xuất hiện bất cứ lúc nào, bảo đảm cho phần còn lại của Libya không bị đổ máu. Các thế lực nước ngoài nhanh chóng công nhận chính phủ mới. Không ai bận tâm để kiểm tra xem ai là người lãnh đạo việc tiếp quản.
Một tuần sau, một trung úy quân đội 27 tuổi, vô danh, thuộc quân đoàn viễn thông, tuyên bố rằng anh và vài chục sĩ quan cấp thấp trên thực tế đã dàn dựng cuộc đảo chính. Tên anh ta là Muammar el-Qaddafi.
Nếu người dân Libya cảm thấy bị lừa thì đã quá muộn. Để đánh bật các sĩ quan này, đòi hỏi một số lượng lớn những người nắm quyền lực, người dân và đồng minh nước ngoài của Libya cùng nhau chống lại những người cầm quyền mới, điều mà họ đã thậm chí không làm được để chống lại chế độ quân chủ không được lòng dân.
Ông el-Qaddafi giữ được quyền lực trong 42 năm.
Tuần này tại Venezuela, nhà lãnh đạo phe đối lập Juan Guaidó đã đấu tranh để tạo ra cảm giác chắc chắn cho kế hoạch lật đổ tổng thống Nicolás Maduro, nhưng sự ủng hộ của quân đội mà ông ta kêu gọi không bao giờ xuất hiện.
Thất bại của ông, cùng với sự thành công của các phong trào gần đây nhằm lật đổ các nhà lãnh đạo không được ưa chuộng ở Algeria và Sudan, nhấn mạnh các tác động thường khiến một cuộc đảo chính thành công hay thất bại. Một thời gian lịch sử tạm lắng các cuộc đảo chính và các cuộc cách mạng dường như sắp kết thúc, làm cho các động lực này ngày càng có kết quả vượt xa Venezuela.
Trò chơi tự tin
Chúng ta có xu hướng nghĩ về các cuộc đảo chính cho là được thúc đẩy bởi những người biểu tình tức giận hoặc các sĩ quan nổi loạn. Nhưng, trên thực tế, chúng hầu như luôn được giới ưu tú thống trị trong lãnh vực chính trị, quân sự và kinh doanh của đất nước mang đến.
Xét cho cùng, những người môi giới quyền lực có tiếng nói cuối cùng về việc một nhà lãnh đạo ở lại hay ra đi. Nhưng họ chỉ có thể loại bỏ một nhà lãnh đạo nếu họ hành động cùng với nhau – thực hiện bất kỳ cuộc đảo chính nào mà Naunihal Singh, một học giả hàng đầu về các cuộc đảo chính, gọi là một “trò chơi phối hợp”.
Tại Libya, ông el-Qaddafi đã có thể bắt đầu chuyện chính trị tương đương như một cuộc rút tiền ồ ạt từ các nhà băng, mà phần lớn Libya tham gia vào việc tiếp quản của ông, bởi vì sự sụp đổ của chính phủ đã được coi là sắp xảy ra.
Cảm giác không thể tránh khỏi đó có nghĩa là mỗi quan chức Libya cho rằng cuộc đảo chính sẽ thành công và chính phủ mới sẽ có được sự hậu thuẫn rộng rãi, vì vậy họ nên đi theo.
Ông Guaidó cố gắng nuôi dưỡng một cảm giác đồng thuận và chắc chắn trong các nhà môi giới quyền lực Venezuela.
Một số thất bại của ông Guaidó, mang tính chiến thuật, như đưa ra lời kêu gọi hành động của mình trên Twitter, ông Singh nói. Các nhà lãnh đạo đảo chính theo truyền thống ưa chuộng dùng các đài truyền hình và đài phát thanh quốc gia bởi vì chiếm giữ chúng là một cách để thuyết phục đất nước là họ đã nắm quyền kiểm soát.
Ông Guaidó cũng kêu gọi các nhà lãnh đạo quân đội tham gia với ông, thu hút sự chú ý đến sự thiếu hỗ trợ của ông.
Tạo sự đồng thuận phổ biến
Thách thức của ông Guaidó, có thể là ông đang cố gắng giải quyết hai vấn đề cùng một lúc. Ông ta đang cố gắng sử dụng những dấu hiệu về sự đào tẩu của giới ưu tú từ chính phủ của ông Maduro, để thúc đẩy một cuộc nổi dậy rộng rãi hơn. Và ông ta đang cố gắng sử dụng các cuộc biểu tình để khuyến khích những người ưu tú đào tẩu nhiều hơn.
Hai đối tượng đó, trong bất kỳ phong trào nào để hạ bệ một chính phủ, có xu hướng muốn có kết quả khác biệt nhau. Những người ưu tú thường muốn duy trì hiện trạng. Công dân thường muốn có những thay đổi sâu sắc hơn: dân chủ, đe dọa quyền lực của giới ưu tú (giới có thế lực) và luật pháp, có thể đe dọa thu nhập của giới ưu tú và thậm chí cả tự do của họ.
Năm 2017, ở Zimbabwe, mâu thuẫn này chỉ trở nên rõ ràng sau khi giới tinh hoa tuân thủ đòi hỏi của người biểu tình để hất cẳng Robert Mugabe, nhà lãnh đạo lâu năm. Thay vì cung cấp nền dân chủ, họ đã cài đặt một người khác trong nhóm đó.
Các cuộc biểu tình rất có thể đã cung cấp sự thúc đẩy cần thiết cho giới tinh hoa của Zimbabwe để phối hợp nhau trong việc loại bỏ ông Mugabe. Tuy nhiên, họ vẫn đặt lợi ích của mình lên hàng đầu, sử dụng các cuộc phản đối như một cái cớ để loại bỏ một nhà lãnh đạo cũ không còn được tin cậy cho một người mới. Cuộc đảo chính có thể là sự thành công cho giới ưu tú người Zimbabwe, nhưng được cho là không thành công cho các công dân của nước này.
Những người biểu tình ở Algeria và Sudan, sau khi thúc đẩy thành công để loại bỏ kẻ bạo quyền già nua của chính họ, đang theo dõi một vụ “treo đầu dê bán thịt chó” tương tự.
Cả hai cuộc đảo chính đều là những trường hợp trong sách giáo khoa: Những người ưu tú thống nhất chặt chẽ và đầy quyền lực, sẽ phối hợp với nhau một cách dễ dàng, lợi dụng các cuộc biểu tình để loại bỏ một nhà lãnh đạo suy nhược và không còn được lòng dân.
Tỷ lệ của một cuộc đảo chính dẫn đến dân chủ là mong manh. Kể từ Thế chiến II, nền dân chủ chỉ theo sau một trong bốn trường hợp, trong đó một nhà độc tài bị cách chức.
Ngay cả khi các nhà lãnh đạo đảo chính bắt đầu một quá trình chuyển đổi thực sự sang dân chủ, họ thường sẽ bảo đảm rằng các đặc quyền và quyền lợi của giới ưu tú vẫn còn tồn tại, bảo đảm rằng nền dân chủ hoàn toàn không thể đạt được cho đến khi giới tinh hoa cũ hầu như thực sự chết hết.
Mặc dù vậy, đối với các công dân ở các quốc gia không có cuộc bầu cử thật sự, các cuộc biểu tình kêu gọi giới tinh hoa của họ loại bỏ nhà lãnh đạo bằng vũ lực có thể là cách hợp lý duy nhất để buộc thay đổi.
Amy Erica Smith, một nhà khoa học chính trị thuộc trường Đại học Iowa State University, viết cho trang Vox rằng, các điều kiện ở Venezuela làm tăng lợi thế của một cuộc đảo chính dẫn đến nền dân chủ, trích dẫn một chế độ độc đoán mất uy tín; một lịch sử kháng chiến do công dân lãnh đạo chống lại chế độ; một liên minh giữa các chính trị gia dân chủ và quân đội; lịch sử cạnh tranh bầu cử giữa các đảng phái.
Tuy nhiên, những điều kiện tương tự đã khiến chính phủ của ông Maduro, chống lại các nỗ lực đảo chính một cách bất thường – tầng lớp ưu tú và dân chúng bị chia rẽ, tham nhũng sâu sắc trong quân đội, một sự bế tắc giữa các cường quốc nước ngoài – có thể khiến việc thiết lập nền dân chủ trở nên khó khăn.
“Lịch sử trên thế giới đầy dẫy các trường hợp chuyển đổi quyền lực được hỗ trợ bởi quân đội, theo đó được cho là sẽ dẫn đến các cuộc bầu cử và dân chủ, thế nhưng nó đã không dẫn đến”, bà Smith viết.
