Hai dân tộc không có hòa bình

NTV

Phan Ba, dịch

22-10-2023

Cho đến ngày nay, xung đột ở Trung Đông giữa người Israel và người Palestine vẫn chưa được giải quyết và chiến tranh vẫn tiếp tục nổ ra trong khu vực. Hầu như không có vùng đất nào trên thế giới lại có tình hình chính trị hỗn loạn, điều kiện địa lý bị chia cắt và ý kiến về những điều này lại bị phân cực như ở đây. Ngay cả khi các cuộc tấn công gần đây của Hamas nhằm vào Israel là chưa từng có, thì cuộc xung đột chỉ có thể được làm sáng tỏ bằng cách nhìn vào lịch sử. Nhờ đó mà có thể hiểu rõ hơn những vấn đề gây tranh cãi vẫn tiếp tục thống trị cho tới ngày nay.

Quốc gia Israel được thành lập như thế nào?

Kể từ thế kỷ 16, Đế chế Ottoman đã cai trị Palestine, một dải đất hẹp cạnh Địa Trung Hải, là nơi có người Ả Rập sinh sống chủ yếu vào thời điểm đó. Đối với ba tôn giáo gốc Abraham – Do Thái giáo, Hồi giáo, Cơ đốc giáo – vùng đất này có ý nghĩa rất lớn về mặt tôn giáo. Nhiều điểm hành hương quan trọng nhất của họ đều nằm trong vùng “Đất Thánh”.

Khi chủ nghĩa bài Do Thái gia tăng ở châu Âu vào cuối thế kỷ 19, hàng chục ngàn người Do Thái đã di cư đến Palestine. Trong thời gian này, phong trào dân tộc của Chủ nghĩa Phục quốc Do Thái nổi lên, có mục đích thành lập một nhà nước dân tộc Do Thái.

Vương quốc Anh chinh phục Palestine trong Thế chiến thứ nhất. Đầu tiên họ hứa sẽ trả lại nền độc lập cho người Ả Rập, rồi ngay trước khi chiến tranh kết thúc họ cũng đưa ra cho người Do Thái triển vọng thành lập một nhà nước. Năm 1920, Hội Quốc Liên, tiền thân của Liên Hiệp Quốc ngày nay, đã trao cho người Anh quyền ủy trị Palestine. Người Do Thái gia tăng nhập cư khiến cho các cuộc đụng độ bạo lực giữa người Ả Rập và người Do Thái cũng tăng lên. Trong bối cảnh cuộc đàn áp người Do Thái ở châu Âu và nạn diệt chủng của Đảng Quốc gia Xã hội Đức, tỷ lệ dân số của họ đang dần tăng lên và vào năm 1945, con số này đã là 30%. Người Anh nhìn thấy họ không còn khả năng kiểm soát được tình trạng căng thẳng ngày càng gia tăng. Năm 1947, họ trả lại quyền ủy thác cho Liên Hợp quốc.

Đại hội đồng Liên Hợp Quốc sau đó quyết định chia khu vực này thành một quốc gia Do Thái và Ả Rập. 1,3 triệu người Palestine, vào thời điểm này sở hữu 90% đất đai, được trao 43% tổng diện tích, phần còn lại thuộc về khoảng 600.000 người Do Thái. Jerusalem nên được đặt dưới sự quản lý quốc tế. Một bộ phận lớn người Do Thái chấp nhận kế hoạch này, nhưng các nhà lãnh đạo Ả Rập bác bỏ nó.

Giữa cuộc xung đột đang sôi sục này, người Anh đã rút lui vào ngày 14 tháng 5 năm 1948. Cùng ngày, David Ben-Gurion tuyên bố thành lập Nhà nước Israel. Từ quan điểm của người Do Thái, sau nhiều thế kỷ bị đàn áp, giờ đây đã có nơi trú ẩn an toàn cho người Do Thái từ khắp nơi trên thế giới. Từ góc nhìn của người Ả Rập, “Nakba”, thảm họa, bắt đầu mà trong đó hàng trăm ngàn người Palestine phải chạy trốn và buộc phải di dời.

Một quốc gia, nhiều cuộc chiến

Ngay sau tuyên bố của Ben-Gurion, các cường quốc thế giới là Hoa Kỳ và Liên Xô đã công nhận nhà nước mới. Trong khi đó, các quốc gia Ả Rập láng giềng tuyên chiến với nhà nước mới này. Cùng đêm đó, quân đội Ai Cập, Syria, Iraq và Lebanon tấn công. Nhưng Israel không chỉ có thể tự mình chống lại cuộc xâm lược, mà còn đã chinh phục phần lớn khu vực vốn dành cho người Palestine. Khoảng 700.000 người Ả Rập bị trục xuất và sống như người tị nạn kể từ đó trở đi. Với hiệp định đình chiến năm 1949, lãnh thổ của Israel đã tăng thêm gần một phần ba. Vòng biên giới này vẫn là vùng đất chính của Israel ngày nay.

Cuộc chiến tranh đầu tiên kéo theo nhiều cuộc chiến khác.

Cuộc chiến tạo dấu ấn nhiều nhất trong lịch sử của vùng này là Chiến tranh Sáu ngày năm 1967. Quân đội Israel đánh cho Ai Cập, Syria và Jordan thảm bại, đồng thời Israel chiếm đóng Đông Jerusalem, Cao nguyên Golan, Dải Gaza và Bờ Tây. Một lần nữa, hàng trăm ngàn người Palestine lại bị trục xuất hoặc sống dưới chế độ quân quản của Israel từ đó. Thêm nữa, Israel cũng đang bắt đầu xây dựng các khu định cư Do Thái đầu tiên ở Bờ Tây. Hậu quả của cuộc chiến này tiếp tục định hình cuộc xung đột ở Trung Đông cho đến ngày nay.

Bạo lực không bao giờ chất dứt. Trong Chiến tranh Yom Kippur vào năm 1973, một cuộc tấn công bất ngờ chủ yếu do Ai Cập và Syria thực hiện, Israel chỉ giành chiến thắng với tổn thất nặng nề. Năm 1987, Intifada đầu tiên (tiếng Ả Rập có nghĩa là rũ bỏ) nổ ra, cuộc nổi dậy của người Palestine chống lại việc Israel chiếm đóng Bờ Tây và Dải Gaza. Cuộc nổi dậy được tiến hành thông qua nhiều cuộc biểu tình và đình công, nhưng cũng dưới hình thức những cuộc nổi dậy bạo lực. Nhóm khủng bố Hồi giáo Hamas được thành lập với mục tiêu được tuyên bố là tiêu diệt Israel. Tổ chức này được hỗ trợ bởi các quốc gia Ả Rập xung quanh và đặc biệt là Iran.

Hy vọng hòa bình chỉ tồn tại trong thời gian ngắn

Năm 1993, hy vọng về một giải pháp hòa bình xuất hiện. Israel và Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO), một liên minh của các đảng phái Palestine, đã công nhận quyền tồn tại của nhau trong Hiệp định Oslo. Fatah, đảng lớn nhất trong PLO, từ bỏ chủ nghĩa khủng bố. Israel muốn rút dần khỏi các vùng lãnh thổ mà nước này chiếm đóng năm 1967. Trong những vùng lãnh thổ của Palestine, cuộc bầu cử đầu tiên được tổ chức. Lãnh đạo PLO Yasser Arafat, Ngoại trưởng Israel Shimon Peres và Thủ tướng Izchak Rabin nhận giải Nobel Hòa bình một năm sau đó.

Một vụ ám sát đã ngăn chặn tiến trình hòa bình vào tháng 11 năm 1995. Rabin bị một sinh viên Do Thái cực đoan bắn chết ở Tel Aviv. Xung đột lại bùng lên. Intifada thứ hai nổ ra vào năm 2000 và đẫm máu hơn đáng kể so với lần đầu tiên. Những lực lượng vũ trang có tổ chức của người Palestine tấn công Israel bằng các vụ đánh bom tự sát và và tấn công khủng bố, Israel dùng các phương tiện quân sự trong quy mô lớn để tự vệ. Hàng ngàn người chết. Năm 2005, Intifada thứ hai kết thúc qua lần ngừng bắn. Trong một bước đi đơn phương, tức là không đàm phán trước với người Palestine, Israel rút khỏi Dải Gaza.

Năm 2005, nhà lãnh đạo Fatah ôn hòa hơn, Mahmoud Abbas, đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử tổng thống ở vùng lãnh thổ Palestine. Tuy nhiên, một năm sau, Hamas đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử quốc hội. Hai định hướng khác nhau đối đầu: Fatah về cơ bản công nhận Israel và dự định thành lập một nhà nước thế tục cho người Palestine; Hamas có mục đích thiết lập một chế độ thần quyền và tiêu diệt Israel.

Năm 2007, sự căng thẳng này bùng phát trong “Trận chiến Gaza” với những cuộc đọ súng giống như nội chiến, mà Hamas đã bước ra như người chiến thắng. Kể từ đó, tổ chức này nắm quyền ở Dải Gaza. Từ đó, những kẻ khủng bố thường xuyên tấn công lãnh thổ Israel. Hệ thống phòng không Iron Dome của Israel có thể đánh chặn hầu hết các loại tên lửa tự chế của Gaza.

Ngày nay, có khoảng chín triệu người sống ở Israel, khoảng 20% trong số đó là người Ả Rập, cũng như các nhóm thiểu số khác. Nhưng người Do Thái chiếm đa số cũng sống không đồng nhất; một số sống cuộc sống thế tục, những người khác nghiêm khắc theo đạo.

Về mặt chính trị, đất nước bị chia rẽ: Hàng chục ngàn, đôi khi hàng trăm ngàn, đã xuống đường qua nhiều tháng trong năm 2023 để phản đối cải cách tư pháp do Thủ tướng Benjamin Netanyahu và các đối tác liên minh cực hữu của ông thúc đẩy. Nhưng sau đó các vụ thảm sát của Hamas đã đẩy đất nước vào cuộc chiến với những kẻ thống trị ở Gaza.

Tình hình ở Dải Gaza thế nào?

Kể từ khi Hamas cai trị Dải Gaza, Israel đã phong tỏa hoàn toàn dải Gaza. Đất nước này kiểm soát tất cả các tuyến đường bộ và đường biển, cũng như khu vực trên không. Chỉ có một cửa khẩu biên giới Rafah tới Ai Cập.

Israel cũng kiểm soát việc xuất nhập khẩu hàng hóa; cả một hệ thống đường hầm chằng chịt khắp vùng đất được sử dụng để buôn lậu. Khoảng hai triệu dân sống trong một không gian chật hẹp, một nửa trong số đó dưới 15 tuổi. Nhiều người chưa bao giờ rời khỏi Dải Gaza. Tỷ lệ thanh niên thất nghiệp cao, với gần 40% dân số sống trong cảnh nghèo đói. Tình trạng khốn khổ này giúp Hamas dễ dàng chiêu mộ những thanh niên ghét Israel.

Bờ Tây là gì?

Lãnh thổ thứ hai của Palestine, hay còn gọi là Bờ Tây, là một vùng lãnh thổ chắp vá về chính trị và hành chính. Có 2,5 triệu người Palestine sống ở đây, cũng như ước tính khoảng 700.000 người Do Thái ở khoảng 200 khu định cư. Vùng đất được chia thành ba khu vực.

Tại Khu A, chính quyền Palestine dưới sự lãnh đạo của Fatah Abbas nắm quyền; vùng này bao gồm những thành phố tương đối lớn như Ramallah – tổng cộng khoảng 18% diện tích. Ở Khu B (20%), người Palestine nắm quyền quản lý hành chánh và người Israel nắm quyền quản lý an ninh. Khu C, cho đến nay là phần lớn nhất với 62% diện tích, do Israel kiểm soát.

Người Israel và người Palestine sống trong những điều kiện khác nhau ở Bờ Tây. Israel xây dựng mạng lưới đường bộ riêng giữa các khu định cư mà người Palestine thường không được phép sử dụng. Ví dụ, ở khu B và C, giấy phép xây dựng được cấp hoặc từ chối bởi Israel. Trên thực tế, có một hệ thống pháp luật khác dành cho người Israel và người Palestine ở Bờ Tây. Theo Tổ chức Theo dõi Nhân quyền, hệ thống này ngày càng hạn chế các quyền dân sự của người Palestine và có đặc điểm là tùy tiện. Không giống như Dải Gaza, phần lớn Bờ Tây thực sự bị Israel chiếm đóng.

Chính sách định cư gây căng thẳng

700.000 người Israel ở Bờ Tây sống phần nhiều trong các khu định cư mà Liên Hợp quốc xếp vào loại vi phạm luật pháp quốc tế. Nhiều khu định cư trong số đó đã được luật pháp Israel hợp pháp hóa, nhưng ngay cả những khu định cư mà Israel phân loại là bất hợp pháp cũng thường được quân đội Israel bảo vệ.

Trái ngược với yêu cầu của Liên Hợp Quốc, chính phủ Netanyahu đang tạo thêm động lực và hỗ trợ xây dựng những khu định cư. Một số người Israel định cư ở Bờ Tây vì lý do ý thức hệ, coi khu vực này là một phần của “Miền đất hứa”. Những người khác có động lực từ trợ cấp của chính phủ. Bạo lực giữa người định cư và người Palestine xảy ra thường xuyên. Các khu định cư đang khiến lãnh thổ Palestine ngày càng bị chia cắt rời rạc và do đó được coi là trở ngại cho giải pháp hòa bình.

Tranh chấp về tình trạng của Jerusalem

Xung đột ở Trung Đông cũng xoay quanh các yêu sách đối với thành phố Jerusalem. Thành phố này từng được cho là nằm dưới sự quản lý quốc tế, nhưng bị chia cắt vào năm 1948. Israel chinh phục phần phía đông Ả Rập của thành phố vào năm 1967 và chiếm đóng khu vực này kể từ đó. Một nguồn gốc của xung đột cũng là Núi Đền, nơi linh thiêng đối với người Do Thái và người Hồi giáo. Ngoài những điều khác, đây là nơi có Nhà thờ Hồi giáo Al-Aqsa, một trong những địa điểm quan trọng nhất của đạo Hồi.

Ngày nay, người Palestine coi Đông Jerusalem là thủ đô của họ, trong khi Israel duy trì một Jerusalem không chia cắt dưới chủ quyền của Israel. 600.000 người sống ở Đông Jerusalem, 360.000 người là người Ả Rập và số còn lại là người định cư Do Thái.

Tình hình những người tị nạn

Theo cơ quan cứu trợ Liên Hợp quốc UNRWA, chịu trách nhiệm về người Palestine, hiện có khoảng 5,9 triệu người có thể chế là người tị nạn trên toàn thế giới. Một phần trong số đó vẫn sống trong các trại tị nạn ở Jordan, Syria và Lebanon, nhưng cũng cả trên những vùng lãnh thổ của Palestine.

Israel lập luận rằng, sau khi thành lập nhà nước, hàng trăm ngàn người Do Thái đã bị trục xuất khỏi các quốc gia Ả Rập và bị Israel tiếp nhận. Nó kêu gọi những người tị nạn Ả Rập được định cư lâu dài ở các nước tiếp nhận Ả Rập hoặc các nước thứ ba. Mặt khác, người Palestine nhất quyết muốn quay trở lại. Các quốc gia tiếp nhận không cấp quyền công dân cho người tị nạn; thay vào đó, tình trạng tị nạn của họ được thừa hưởng.

Giải pháp hai nhà nước có triển vọng gì? Giải pháp hai nhà nước có nghĩa là người Palestine nên có nhà nước riêng cùng với Israel. Nhiều chuyên gia từ lâu đã coi đây là giải pháp hứa hẹn nhất. Điều kiện tiên quyết cơ bản: Người Palestine quay lưng lại với khủng bố và công nhận Israel. Mặt khác, Israel đang rút khỏi các vùng lãnh thổ bị chiếm đóng, dỡ bỏ các khu định cư bất hợp pháp và từ đó công nhận nhà nước Palestine.

Các kế hoạch tương ứng đã được thúc đẩy với sự tham gia của cộng đồng quốc tế: Ban đầu, Chính quyền Palestine được coi là một bước trung gian hướng tới việc thành lập một nhà nước. Việc này không được thực hiện đầy đủ vì có nhiều ý kiến khác nhau về ranh giới chính xác.

Ngoài ra, Hamas đặc biệt muốn tiêu diệt Israel. Nhưng Israel cũng đang ngày càng rời xa giải pháp hòa bình dưới thời chính phủ Netanyahu và thay vào đó đang cố gắng mở rộng quyền kiểm soát đối với Bờ Tây. Hơn nữa, cuộc chiến hiện tại có thể khiến triển vọng đạt được hòa bình sớm trở nên xa vời hơn.