7-6-2018
Tinh thần pháp trị là một trong những thành tựu trí tuệ vĩ đại nhất của nhân loại, là nền tảng của xã hội văn minh và kinh tế thị trường theo mọi “định hướng”. Có thể diễn giải tóm tắt nguyên tắc của nó như sau:
Thứ nhất, tinh thần pháp trị đòi hỏi cơ quan lập pháp phải bị giới hạn quyền lực để tuân thủ các nguyên tắc phổ quát mà theo đó, các đạo luật được ban hành phải nhằm bảo vệ các quyền căn bản không thể bị tước đoạt của người dân, trong đó có quyền tài sản và các quyền tự do khác. Nói Quốc hội là cơ quan quyền lực nhà nước cao nhất không có nghĩa là cơ quan này có quyền lực không giới hạn muốn làm gì thì làm. Không phải thượng tôn pháp luật là bảo đảm tinh thần pháp trị. Tinh thần pháp trị yêu cầu luật pháp phải được xây dựng phù hợp với công lý, với lẽ phải.
Thông thường ở nhiều nước, các nguyên tắc cơ bản của pháp trị được ghi trong Tuyên ngôn nhân quyền, trong Hiến pháp hoặc đơn giản là theo lẽ công bằng truyền thống, ngày nay nó còn hàm chứa trong nhiều điều ước quốc tế. Cơ quan lập pháp khi làm luật không được vượt qua những giới hạn này.
Ngay cả đối với nền dân chủ đa nguyên, nếu không có cơ chế hữu hiệu bảo đảm tuân thủ các nguyên tắc pháp trị thì chỉ cần sự thỏa hiệp giữa các nhóm đại biểu để tạo thành đa số, Quốc hội hoàn toàn có thể ban hành những đạo luật phục vụ các nhóm lợi ích có đặc quyền đặc lợi, xâm phạm lợi ích của số đông dân chúng. Khi ấy, Quốc hội chỉ còn là nơi chia chác chiến lợi phẩm tước đoạt từ các nhóm dân cư yếu thế. Trong lịch sử có chuyện còn tệ hại khủng khiếp hơn như thế nữa, đó là trường hợp của nước Đức đầu những năm 1930.
Sau Đại chiến I, nước Đức thiết lập nền cộng hòa với một bản Hiến pháp được đánh giá là bản Hiến pháp dân chủ nhất của thế kỷ 20. Nó chỉ có vài nhược điểm, trong đó có nhược điểm chí mạng là cho phép điều hành đất nước theo sắc lệnh của Tổng thống trong tình trạng khẩn cấp. Hitler đã tận dụng triệt để nhược điểm này trên con đường thâu tóm quyền lực. Để cuối cùng, vào ngày 23-3-1933, lúc này Hitler đã làm Thủ tướng, dù Đảng quốc xã chỉ chiếm 44% số ghế trong nghị viện, nhưng Hitter đã dùng sắc lệnh khẩn cấp của Tổng thống để “tạo sự vắng mặt” của một loạt nghị sĩ chống đối mình, đồng thời gây sức ép lấy sự thỏa hiệp của các nghị sĩ vài đảng khác để tạo ra một đa số 2/3 nhằm thông qua một đạo luật đen tối nhất trong lịch sử thế giới. Đó là Luật trao quyền, có tên gọi là “Luật Phòng chống tai họa của Nhân dân và Đế chế”, trao tất cả quyền của Nghị viện cho nội các trong vòng 4 năm, cho phép Hilter ngồi xổm lên Hiến pháp. Nghị viện biến thành tổ chức ngồi chơi xơi nước, cứ 4 năm họp 1 lần để gia hạn đạo luật này. Còn bản Hiến pháp thì Hitler không buồn phế bỏ, nó vẫn tồn tại đến khi nước Đức thua trận. Vắng bóng tinh thần pháp trị, một chế độ độc tài khét tiếng nhất trong lịch sử nhân loại đã được thiết lập bằng con đường dân chủ và hợp pháp như thế đó.
Thứ hai, tinh thần pháp trị yêu cầu một đạo luật được ban hành phải xác định rõ: người dân không được làm điều gì và chính quyền được làm điều gì. Nghĩa là, người dân được làm tất cả những gì mà luật không cấm, còn chính quyền thì chỉ làm những gì mà luật cho phép. Luật phải được áp dụng bình đẳng, không có ngoại lệ, giống như quy định về đi đường, đi bên phải hay đi bên trái không quan trọng, quan trọng là mọi người cùng đi một bên, nếu đi sai thì thì chính quyền mới xuất hiện để xử phạt. Nguyên tắc này cho phép người dân dự đoán được hành vi của chính quyền nhằm thu xếp kế hoạch làm ăn sinh sống của họ, bởi vậy luật cũng không cho phép bất kỳ cơ quan nhà nước nào ban hành quyết định, nghị định hay thông tư đưa ra những quy định mà người dân không thể dự đoán (nghị định và thông tư phải bị giới hạn trong phạm vi hướng dẫn các thủ tục hành chính thi hành luật). Một đạo luật mà không cho phép người dân dự đoán được hành vi của chính quyền, đạo luật đó nhất định sẽ xâm phạm lợi ích chính đáng của người dân, nó chỉ bảo vệ lợi ích của những người làm luật và các nhóm lợi ích thao túng những người này.
Điển hình của việc vi phạm tinh thần pháp trị ở nước ta là quy định cho phép chính quyền thu hồi đất của dân để giao cho doanh nghiệp làm dự án tại điều 62 Luật đất đai. Dù chưa xác lập sở hữu tư nhân, nhưng với 5 quyền đối với mảnh đất của mình, đất đai vẫn là tài sản của người dân được Hiến pháp bảo hộ. Với điều khoản này, không những quyền về tài sản của người dân luôn luôn bị chính quyền đe dọa xâm phạm mà người dân còn không thể biết được mảnh đất của mình sẽ bị thu hồi hay không và bao giờ thì bị thu hồi.
Người dân không thể dự đoán được hành vi của chính quyền cho nên không thể làm chủ được kế hoạch làm ăn của mình. Hơn 80% khiếu kiện là khiếu kiện liên quan đến đất đai (gần đây Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc còn cho biết con số này lên tới 95%), phần lớn các khiếu kiện đó là không giải quyết được, nghĩa là sự bất công trong thu hồi đất tồn tại miên viễn, đơn giản là do hành vi của chính quyền tuy bất nhân thất đức nhưng là “hợp pháp”.
Lẽ ra người nông dân có thể kiện ra tòa án tối cao có chức năng bảo hiến để đòi lại công bằng, nhưng nước ta lại không có một tòa án như vậy, nên người dân chỉ còn biết mòn mỏi trông chờ vào sự sáng suốt của Đảng Cộng sản Việt Nam. Các nhà lãnh đạo Đảng phải biết rằng, quy định cho phép chính quyền thu hồi đất của dân giao cho các doanh nghiệp làm dự án đã biến nông dân, vốn là chỗ dựa chính trị của Đảng thành một giai tầng yếu thế chịu nhiều oan trái nhất trong xã hội.
Đảng tuyên bố mình là đại biểu trung thành lợi ích của nhân dân lao động và toàn dân tộc, hoạt động dưới sự giám sát của nhân dân, vì vậy Đảng cần và hoàn toàn có thể yêu cầu các đảng viên của mình trong cơ quan lập pháp và trong cơ quan soạn thảo sửa đổi Luật Đất đai nhanh chóng mang lại công bằng cho nông dân bằng cách bãi bỏ quy định cho phép chính quyền thu hồi đất của họ để giao cho doanh nghiệp làm dự án kinh tế.
Đối với các dự án đó, doanh nghiệp nhất định phải thương lượng mua lại đất của dân một cách sòng phẳng theo quan hệ thị trường hoặc thỏa thuận với dân dùng đất góp cổ phần vào doanh nghiệp. Chẳng lẽ phân lô bán nền, làm sân golf xây khách sạn dựng cao ốc mới “vì lợi ích quốc gia, công cộng”, còn người nông dân làm ruộng làm vườn thì không “vì lợi ích quốc gia, công cộng” hay sao?
