Nguyễn Văn Nghệ
22-6-2019
Trong bài viết: GS.TSKH. Trần Ngọc Thêm: “Giáo dục hỏng chính là do triết lý giáo dục sai lầm”, tác giả Nhật Lệ đã đặt câu hỏi với ông Trần Ngọc Thêm: “Ông có thể phân tích thêm về các hệ lụy của ‘triết lý’ này?”
Ông Trần Ngọc Thêm đã trả lời: “… chính là do ảnh hưởng của triết lý giáo dục ‘con ngoan trò giỏi’ mà chúng ta đã khôi phục khẩu hiệu ‘Tiên học lễ, hậu học văn’ ở khắp nơi, cứ tưởng rằng xã hội lộn xộn thì chỉ cần gò trẻ em vào lễ là xong. Nề nếp do lễ mang lại ở đâu chưa thấy, trong khi ai cũng biết rằng, Nho giáo và chữ Lễ trói buộc con người, không cho sáng tạo thì rất rõ. Không sáng tạo làm sao có phát triển?” (1)
Nho giáo và chữ Lễ có trói buộc con người, không cho sáng tạo như nhận định của ông Trần Ngọc Thêm không?
Tác dụng của Lễ trong cuộc sống
Nếu ai đã đọc qua phần khái quát chữ Lễ trong tác phẩm Nho giáo của cụ Trần Trọng Kim thì mới thấy chữ Lễ rất là thâm thúy. Lễ đã làm cho tất cả sinh hoạt trong xã hội đều có quy củ: “Đạo đức nhân nghĩa, không có lễ không thành; dạy bảo, sửa đổi phong tục, không có lễ không đủ; xử việc phân tranh kiện tụng, không có lễ không quyết; vua tôi, trên dưới, cha con, anh em, không có lễ không định; học làm quan, thờ thầy, không có lễ không thân; xếp đặt thứ vị trong triều, cai trị quân lính, đi làm quan, thi hành pháp lệnh không có lễ không uy nghiêm; cầu khấn tế tự, cung cấp quỷ thần, không có lễ không thành kính, không trang chính. Bởi thế cho nên quân tử dung mạo phải cung, trong bụng phải kính, giữ gìn pháp độ, thoái nhượng, để làm sáng rõ lễ”. (Lễ ký: Khúc lễ thượng)
Lễ khiến cho sự hành vi của con người có chừng mực, để lúc nào cũng hợp với đạo trung: “Cung kính mà không có lễ thì phiền, cẩn thận mà không có lễ thành ra sợ hãi, dũng mà không lễ thì loạn, trực mà không có lễ thành ra vội vã”. (Luận ngữ: Thái Bá, XIII).
Nếu không có lễ, lấy gì mà phân biệt nghĩa vua tôi, trên dưới cho có đạo lý? “Trong những cái của dân cậy mà sinh hoạt thì lễ là to hơn cả. Không có lễ thì không phân biệt ngôi vua tôi, trên dưới, lớn bé; không có lễ thì không có thể phân biệt cái lòng thân của trai gái, cha con, anh em, sự giao tiếp về hôn nhân về người thân hay người sơ”. (Lễ ký: Ai công vấn, XXVII)
Những cái tình của con người thì ẩn khuất ở trong lòng không sao biết được, chỉ có Lễ mới ngăn giữ mà thôi: “Cái đại dục của người ta là ở việc ăn uống, trai gái, bao giờ cũng có, cái đại ố của người ta là ở sự chết mất, nghèo khổ, bao giờ cũng có. Cho nên dục, ố là cái mối lớn của tâm vậy, người ta giấu kín cái tâm không thể dò xét được; cái hay cái dở đều ở trong tâm, không hiển hiện ra ngoài. Nếu muốn tóm lại làm một để biết cho cùng mà bỏ Lễ (xả lễ) thì lấy gì mà biết được”. (Lễ ký: Lễ vận, IX).
Lễ giống như con đê ngăn lũ: “Phù lễ cấm loạn chi sở do sinh, do phường chỉ thủy chi tự lai dã” (Lễ là sự cấm loạn sinh ra, như đường đê giữ nước không đến vậy – Lễ ký: Kinh giải, XXVI).
Tác dụng của lễ thật là quảng đại, thật là tinh vi, đủ chứng là tâm lý học của Nho giáo sâu xa vô cùng. Tác phẩm “Trung Quốc triết học sử” ghi lời nhận xét của Hồ Thích: “Trong cái nghĩa rộng chữ Lễ có hàm cái tính chất pháp luật, nhưng lễ thì thiên trọng về cái quy củ tích cực, mà pháp luật thì thiên trọng về cái cấm chế tiêu cực. Lễ thì dạy người ta nên làm điều gì và không nên làm điều gì; pháp luật thì cấm không cho làm những việc gì, hễ làm thì phải tội. Người làm điều trái Lễ thì chỉ bị người quân tử chỉ nghị chê cười, chứ người làm trái pháp luật thì có hình pháp xét xử”.
Dùng Lễ có lợi hơn là có thể ngăn cấm được việc chưa xảy ra, mà dùng pháp luật thì chỉ để trị cái việc đã có rồi, bởi vậy thánh nhân chỉ trọng Lễ, chứ không trọng hình: “Phàm cái biết của người ta chỉ biết được cái đã có rồi, không biết được cái sắp có. Lễ là để cấm trước cái sắp có, pháp luật là để cấm sau cái đã có rồi… Lễ vậy, lễ vậy, lễ quý là dứt được điều ác từ lúc chưa nảy mầm ra, dấy lòng kính ở chỗ người ta không trông thấy, để cho dân ngày ngày đến gần điều thiện, xa điều tội, mà tự mình không biết”. (Đại đái Lễ ký: Lễ tế)(2).
Người xưa dùng đức trị, Lễ trị chứ không muốn dùng pháp chế: “Đạo chi dĩ chính, tề chi dĩ hình, dân miễn nhi vô sỉ. Đạo chi dĩ đức, tề chi dĩ lễ, hữu sỉ thả cách”. (Nếu nhà cầm quyền chuyên dùng pháp chế, cấm lệnh mà dẫn dắt dân chúng, chuyên dùng hình phạt mà trị dân, thì dân sợ mà chẳng dám phạm phép thôi, chớ họ chẳng biết hổ ngươi. Vậy muốn dẫn dắt dân chúng, nhà cầm quyền phải dùng đức hạnh, muốn trị dân, nhà cầm quyền phải dùng Lễ tiết, thì chẳng những dân biết hổ ngươi, họ lại còn cảm hóa và trở nên tốt lành – Luận ngữ: Vi chính, II).
Nho giáo và chữ Lễ không hề trói buộc con người
Ông Trần Ngọc Thêm bảo: “Trong khi ai cũng biết rằng, Nho giáo và chữ Lễ trói buộc con người…” có vẻ như võ đoán. Theo tôi, không phải “ai cũng biết rằng…”, chỉ có những người nghiên cứu Nho giáo một cách hời hợt và bị ảnh hưởng cách giáo dục theo đường lối cộng sản mới có kết luận về Nho giáo như vậy.
Có những học thuyết mới ra đời chỉ mươi năm mà đã bộc lộ những sai lầm một cách rõ rệt, huống chi học thuyết Nho giáo xuất hiện đã hơn hai ngàn năm thì làm sao tránh khỏi những khiếm khuyết! Nhà nghiên cứu Will Durant đã nhận xét về Nho giáo: “Không nên trách Khổng tử về tất cả những nhược điểm ấy. Không ai lại đòi một triết gia phải suy tư cho hai chục thế kỷ. Trong một đời người làm sao có thể tìm được con đường đưa tới tri thức cho hết thảy các đời sau. Mà rất ít người làm nhiệm vụ ấy một cách đầy đủ như Khổng tử. Càng hiểu rõ ông, chúng ta càng ngạc nhiên rằng chỉ có một phần nhỏ trong đạo của ông là không hợp với khoa học, với những sự biến đổi do thời gian. Khi ta nhận thấy rằng ngay ở thời đại chúng ta, ông vẫn còn là người chỉ đường chắc chắn cho chúng ta, thì chúng ta quên những lời đôi khi hơi nhàm của ông và đức độ quá hoàn toàn của ông làm cho ta có lúc chịu không nổi”. (3)
Tiến sĩ Nguyễn Sĩ Dũng – Nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội đã luyến tiếc cho truyền thống Nho giáo đã “bị đứt gãy” ở Việt Nam: “… với đội ngũ hành chính- công vụ ở các nước Đông Bắc Á, tôi thấy truyền thống Nho giáo sâu xa đã giữ gìn được sự liêm sỉ đích thực.
Ở các nước ấy truyền thống Nho giáo liền mạch, chứ không bị đứt gãy như ở Việt Nam. Thời phong kiến xưa, ở Việt nam ta từng có những ông quan sẳn sàng xây dựng kênh rạch tưới tiêu xuyên qua đất của mình. Có liêm chính, có tinh thần phụng sự quốc gia, những người này sẳn sàng hy sinh lợi ích cá nhân vì lợi ích quốc gia, chứ tuyệt đối không nắn chỉnh kênh rạch thành một “đường cong mềm mại”.
Tất nhiên vào những thời suy, quan lại phong kiến tha hóa, xấu xa không phải là không có, nhưng vào những thời thịnh, số lượng quan thanh liêm là rất nhiều. Sự thịnh trị có được chính là nhờ vào đội ngũ quan lại thanh liêm như vậy.
Bây giờ chúng ta phải tìm cách khơi gợi, nuôi dưỡng trở lại cái tinh thần bị đứt gãy ấy. Lương bổng là cần, nhưng lương bổng chỉ là một nửa của vấn đề. Một nửa còn lại chính là tinh thần, đạo đức, cốt cách và sự liêm sỉ”. (4)
Cách nhận định về Nho giáo của ông Trần Ngọc Thêm rất là hời hợt. Trong tác phẩm “Cơ sở văn hóa Việt Nam” của ông có 13 trang viết về Nho giáo và Văn hóa Việt Nam, ông đã đưa ra nhiều dẫn chứng sai lạc về Nho giáo. Ông đã ca ngợi ông Hồ Chí Minh: Chính vì đặt nước lên trên mà một người xuất thân từ dòng dõi Nho gia như Hồ Chí Minh dám đi ngược lại giáo huấn của Nho giáo: Dám bỏ lại cha già để đi tìm đường cứu nước tại trười Tây xa xôi (theo Nho giáo thì “phụ mẫu tại bất viễn du” – cha mẹ còn, con không được đi xa) (5).
Cách giải thích như vậy chúng tôi gọi là giải thích theo kiểu “tắc tử” kiểu “nửa vời”. Nho giáo nào cấm cha mẹ còn, con không được đi xa. Sách Luận ngữ, ở thiên Lý nhân ghi rõ ràng: “Phụ mẫu tại, bất viễn du, du tất hữu phương” (Trong khi cha mẹ còn sanh tiền, phận làm con chớ có đi chơi xa, như có đi chơi xa thì thưa trước cho cha mẹ biết để cha mẹ an tâm).
Trong câu ấy gồm hai vế, nhưng ông Trần Ngọc Thêm chỉ lấy vế đầu giải thích để đạt được mục đích là ca ngợi ông Hồ Chí Minh, cho nên câu giải thích của ông Trần Ngọc Thêm trở thành “câu què, câu cụt”.
Hậu quả của việc bỏ cũ theo mới ở Việt Nam hiện nay
Trong thời gian trước đây, những ai sinh ra và lớn lên được giáo dục dưới mái trường xã hội chủ nghĩa đều bị nhồi nhét tư tưởng cho rằng, “Nho giáo là bảo thủ lỗi thời và kiềm hãm sự phát triển của xã hội”. Khẩu hiệu “Tiên học lễ, hậu học văn” là “tàn dư tệ hại của Khổng giáo” cho nên “chúng ta không thể dung hòa được với Khổng giáo và hệ tư tưởng phản động và bảo thủ của nó” và “chúng ta phải kiên trì đấu tranh để quét sạch nó ra khỏi mọi lãnh vực của đời sống xã hội như quét sạch những đống rác bẩn vậy!” (6)
Dân tộc Việt Nam đã trải qua một thời gian dài chịu ảnh hưởng Nho giáo. Khi những người cộng sản Việt Nam nắm chính quyền ở Miền Bắc thì quyết tâm phá bỏ nền văn hóa cũ để xây dựng một nền văn hóa mới xã hội chủ nghĩa. Riêng ở Miền Nam, vào năm 1958, Tổng thống Ngô Đình Diệm ra lệnh thành lập Hội Khổng học trên tất cả các tỉnh thành để tiếp tục duy trì quảng bá đạo đức cương thường của tổ tiên.
Việc bỏ cũ theo mới được cụ Trần Trọng Kim nhận xét trong “lời phát đoan” của tác phẩm Nho giáo: “Xét ra cho kỹ, sự bỏ cũ theo mới của ta hiện thời bây giờ không phải là không cần cấp, nhưng vì người mình nông nổi, không suy nghĩ cho chín, chưa gì đã đem phá hoại cả đi, thành thử cái xấu, cái dở của mình thì vị tất đã bỏ đi được, mà lại làm hỏng mất cái phần tinh túy đã giữ cho xã hội của ta được vững bền hàng mấy nghìn năm nay. Phàm người ta muốn bỏ cái cũ đã hẩm nát, tất là phải có cái mới tốt hơn, đẹp hơn để thay vào. Nay ta chưa có cái mới mà đã vội vàng bỏ cái cũ đi, thành ra đổ nát cả, mà không có cái gì thay vào được. Ấy là cái tình trạng nước ta ngày nay là thế, khác nào như chiếc thuyền đi ra giữa biển, đánh mất địa bàn chỉ nam, không biết phương hướng nào mà đi cho phải đường, cứ lênh đênh mãi, không khéo lại bị sóng gió va vào đá vỡ tan mất cả. Đó là điều ta nên biết để tìm cách mà chữa lại được chút nào chăng” (7).
Chính do những người cộng sản chủ trương đoạn tuyệt với nền luân lý đạo đức duy lý nhã nhặn mà tổ tiên ta đã hấp thụ để chạy theo học thuyết duy lý hung hăng của Đức, Nga mà hậu quả theo kết quả điều tra ở Việt Nam vào năm 2006 cho thấy: Tỷ lệ nói dối cha mẹ ở học sinh cấp Tiểu học là 22%, cấp Trung học Cơ sở là 50%, cấp Trung học Phổ thông là 64%, sinh viên là 80% (8).
Chữ Lễ không hề trói buộc con người như lập luận của ông Trần Ngọc Thêm. Người Việt Nam ai cũng sợ mang tiếng là “đồ vô lễ”. Con người mà “vô lễ” thì sẽ không từ bỏ bất cứ hành động gian ác nào.
Để ngày càng hoàn thiện trên con đường đạo đức, mỗi người luôn “khắc kỷ phục lễ” (chế thắng lòng tư dục của mình và theo về lễ tiết – Luận ngữ: Nhan Uyên, XII), phải “ước ngã dĩ lễ” (dùng lễ tiết mà ước thúc thân tâm ta – Luận ngữ: Tử Hãn, IX), thì khi ấy người người sẽ thực thi: “Phi lễ vật thị, phi lễ vật thính, phi lễ vật ngôn, phi lễ vật động” (không phải lễ thì chớ trông, không phải lễ thì chớ nghe, không phải lễ thì chớ làm – Luận ngữ: Nhan Uyên, XII).
Người giàu sang biết Lễ thì không dâm tàn, không kiêu căng; người bần tiện biết Lễ thì không nản chí, không làm bậy; cán bộ, viên chức mà biết Lễ thì biết cách lo cho dân, cho nước.
Nếu như cán bộ quan chức trong bộ máy đảng và chính quyền nước ta hiện nay biết “khắc kỷ phục lễ”, biết “ước ngã dĩ lễ” thì đâu đến nỗi bà cựu Phó Chủ tịch Nguyễn Thị Doan phải thốt lên trước bàn dân thiên hạ: “…Cái liều vacxin tiêm cho một cháu lại san ra tiêm cho hai cháu ngay tại Hà Nội. Tôi càng đi càng thấy buồn, ‘ăn’ của dân không từ một cái gì”. Nói theo ngôn ngữ dân gian thì quan tham “ăn tận đáy quần chúng”.
Những gì là tinh hoa văn hóa của nhân loại (không phân biệt Tây hoặc Tàu) thì chúng ta sẵn sàng tiếp nhận để làm cho nền văn hóa của dân tộc ta ngày càng thêm phong phú!
Nguyễn Văn Nghệ
Giáo xứ Cây Vông – Nha Trang
____
Chú thích:
2- Lệ Thần Trần Trọng Kim, Nho giáo quyển thượng (in lần thứ tư) Nxb Tân Việt, Saigon- Việt Nam, tr. 147- 156
3- Will Durant, Lịch sử văn minh Trung Hoa (Nguyễn Hiến Lê dịch), Nxb Văn hóa Thông tin, tr. 92-93
5- https://nghiencuulichsu.com/2017/05/22/noi-co-sach-mach-co-chung/
6- http://nhavantphcm.com.vn/doc-duong-van-hoc/ve-khau-hieu-tien-hoc-le-hau-hoc-van.html
7- Lệ Thần Trần Trọng Kim, Nho giáo quyển thượng (in lần thứ tư), Nxb Tân Việt, Saigon- Việt Nam, tr. XV (Lời phát đoan)
8- www.nguoiduatin.vn/ti-le-hoc-sinh-noi-doi-tang-dan-theo-tuoi-a106618.html
Bàn luận đề tài này (Nho giáo và Triết lý GD) không nên lôi “đời tư” của nhau ra.
Hay phân tích cái bài mà ông Trần Ngọc Thêm viết ra, được ông Nguyễn Văn Nghệ phê phán.
Câu hỏi của tôi là: Dạy “con ngoan, trò giỏi” (như chúng ta vẫn làm) có phù hợp với “Học Lễ” hay không?
Có phải dạy như vậy là muốn đứa trẻ chỉ biết vâng lời (như ông TNT nói) mà không bao giờ được phản đối cái sai của người lớn?
Mình đã từng nghe nhiều người chê bai gã Thêm này vì trình độ học vấn thuộc loại “ba lăng nhăng” nhưng rất thích khoe khoang chữ nghĩa kiểu “dốt mà hay nói chữ”. Và những kẻ dốt nát thì hay dùng bằng cấp để loè kẻ yếu bóng vía: gã này có cái “miếng dái” (mảnh giấy) của nhà nước “ưu việt” Liên Xô trước kia bố thí cho gọi là Tiến sĩ, Lùi sĩ gì đó, thế là đi đâu cũng khoe khoang, khoác lác. Gã này huyênh hoang là nhà khoa học nhưng tiếng Anh, Pháp, Hán thì mù tịt, chỉ biết mỗi tiếng Nga vì có du học ở Nga. Tuy vậy hắn thuộc loại làng nhàng nên tiếng Nga thua xa ông Cao Xuân Hạo là người tự học và chưa bao giờ qua Nga.
Và học kém nên hạnh (đạo dức) cũng kém. Gã này khi làm giám đốc cái trung tâm nghiên cứu, nghiên kiếc gì đó của ĐH KHXH&NV thì chửi rủa cấp dưới như hàng tôm, hàng cá; đời tư thì vợ lớn, vợ bé nhăng nhít.
Gã Thêm này về học vấn và đạo đức đúng là tiêu biểu cho “tinh hoa trí thức” XHCN.
PHẢI THỐNG NHẤT CÁCH HIỂU “LỄ” RỒI HÃY CÃI NHAU
Nếu không thống nhất các khái niệm, các định nghĩa… thì cãi nhau đến tết.
Lễ là một KINH trong Ngũ Kinh của Nho Giáo (tứ Thư và ngũ Kinh).
“Thư” thì đời sau có thể sửa, chớ Kinh (kinh Lễ) thì miễn sửa (kinh Thánh, kinh Phật cũng vậy. Kinh Mác Lenin lại càng miễn sửa).
Vậy nội dung của Lễ là gì, trước khi khen hay chê, hai bên đã thống nhất nội dung chưa.
Khi đã thống nhất với nhau, tha hồ đưa ý kiến khen Lễ (cần học) hoăc chê Lễ (không học nữa). Cả ông Thêm và ông Nghệ chưa đưa ra cách hiểu (cô đọng nhất, bản chất nhất) của mình về Lễ.
Có người bảo, cái câu “Quân sử thần tử, thần bất tử=bất trung” là cốt lõi của kinh Lễ. Đúng hay sai?
Hơn nữa, đây (diễn đàn này) không phải nơi đăng bài phản bác ông Thêm. Và càng không phải là nơi trao đổi ý kiến về vấn đề hệ trọng này.
Sao ông Nghệ không đăng ở nơi khác?
Quan điểm của TNT.qua bài này đúng là cực đoan.
Đồng ý rằng Nho giáo có nhiều khuyết điểm trong thời đại này nhưng
phủ nhận sạch trơn lễ (nghĩa) thê này thì tác giả đi qúa trớn.
Đáng phê phán là sợ người ta không đồng ý với mình,TNT.cố tình núp
bóng hay lấy HCM.làm tấm khiên đỡ “đạn” thì lòi mặt ra kẻ xu nịnh !
Một kẻ như vậy thì làm sao lên mặt dạy người ta sáng tạo được cơ chứ ?
Trích: “Nho giáo và chữ Lễ trói buộc con người, không cho sáng tạo thì rất rõ. Không sáng tạo làm sao có phát triển?”
Khoan bàn đến Nho Giáo vì nó ngoài chủ đề, riêng Trần Ngọc Thêm phán rằng “Lễ trói buộc con người, không cho sáng tạo” thì đúng là Cóc ngòi đáy giếng, chả hiểu gì về “Lễ” cả!
Chắc Thêm muốn trong giáo dục phải bỏ học “lễ” để học “5 điều bác Hồ dạy”, học “đạo đức Hồ Chí Minh” hay “đạo dức cách mạng” chăng ?
Sở dĩ ngành giáo dục XHCN của nhà Thêm thất bại là vì – dù đã khôi phục khẩu hiệu “tiên học lễ, hậu học văn”….nhưng vì khôi phục quá trễ, hơn nữa lại chỉ dùng “tiên học lễ…..” như một khẩu hiệu suông, trong khi lại ra sức nhồi nhét cái gọi là “đạo đức Hồ Chí Minh”, một thứ đạo đức giả cày do Hồ Chí Minh cóp nhặt của thiên hạ, hoặc nhồi nhét cái gọi là “đạo đức cách mang” là thứ đạo đức dạy con cái phải đấu tố cha mẹ, ông bà; anh em bè bạn phải đấu tố lẫn nhau….thậm chí dạy người thọ ân phải đấu tổ, ám hại kẻ từng thi ân cho mình.
Để hiểu Lễ cho đúng, ngoài đọc bài của tác giả Nguyễn Văn Nghệ – đề nghị Thêm về học….thêm để biết thế nào là Lễ.
Nhà em ít chữ, cứ hiểu nôm na “lễ” là cái “văn hóa phong bì” như cái nhà ông gì, cũng thuộc loại sĩ phu bắc hà doi dỏi,bảo thế.
Như một quan thanh tra gái bảo là
phải có quà cho đoàn.
Phải có lễ trước tiên, rồi muốn học gì thì học, muốn làm gì thì làm, các bác ạ.
“Giáo dục hỏng là do sai lầm của triết lý giáo dục…. ” một nhận định sai hoàn toàn. Chính xác nhất là do người Vn không biết cách học khoa học đúng nghĩa theo cách mà người Tây đã làm. Nếu làm đúng cách thì “con ngoan trò giỏi ” là lẽ đương nhiên. Để dễ hình dung, mọi người cứ nghĩ xem, trong quá khứ, những học sinh xuất sắc nhất, kể cả sau này ra nước ngoài học… cuối cùng chẳng có ai là giỏi cả.Nếu thực sự giỏi, thì họ đã giải thích chuyện này thật đơn giản vì đó là cái mà nhân loại đã hoàn thiện từ lâu rồi…