Giải cứu những phiên tòa

Công Dân

18-7-2023

Vụ chuyến bay giải cứu đang gây rúng động xã hội và nhân tâm, tuy nhiên lý do chỉ bởi quy mô, chứ về bản chất thì không hề khác gì so với hàng vạn vụ tham nhũng lớn bé đang diễn ra tràn ngập trong xã hội Việt Nam lâu nay.

Bạn cầm tờ giấy hẹn, đúng ngày giờ lên lấy sổ đỏ, nhân viên phòng tài nguyên nói tỉnh bơ “Chưa ký được vì lãnh đạo đi công tác. Về đi, 3 ngày nữa tới”, bạn ngậm ngùi chạy xe máy 3 chục cây số về nhà. 3 ngày sau bạn lại chạy xe máy lên huyện, “Sổ của anh chưa được, cần bổ sung giấy tờ ABC”! Thêm vài ba lượt như thế nữa, và chỉ đến khi bạn chi tiền ra, ít thì dăm triệu, nhiều có thể dăm chục.

Mọi thứ liên quan đến thủ tục hành chính đều có thể diễn ra theo cách như thế, từ xin một cái giấy chứng nhận độc thân, đăng ký kết hôn, đăng ký kinh doanh, xin mở trường học cho đến những việc đại sự khác. Câu hỏi đặt ra là, tại sao đã có luật, có quy định mà bạn vẫn bị làm khó đủ đường để phải mất tiền? Đơn giản vì bạn phải “xin”, bạn không có quyền yêu cầu hay đề nghị. Lại hỏi, có quy định rồi, cứ theo đó mà làm, nếu cơ quan và cá nhân nào không gây khó thì kiện, sao phải xin xỏ chạy chọt?

Đúng thế, nhưng đấy là trong một cơ cấu quản trị kiểu khác, còn ở Việt Nam thì cơ bản những lẽ thường ấy chỉ nằm trên lý thuyết. Ở các nước có cấu trúc xã hội tiến bộ, chỉ cần nhân viên công quyền làm sai thì lập tức lên báo hoặc bị kiện ngay, và phải về vườn tắp lự. Lại bảo, “ở ta cũng có báo chí và tòa án cơ mà”. Đúng, nhưng đó không phải báo của anh, báo chí tư nhân không có và không độc lập, muốn được đăng chuyện lên chẳng phải dễ dàng, có khi cũng lại phải “xin”; còn tòa án thì lại cũng không độc lập nốt, kiện có khi chỉ mang thêm họa vào thân.

Nghĩa là luật có tương đối đầy đủ đấy, nhưng cơ chế để vận hành nó thì không tương thích, thành luật hoặc bị hạn chế, hoặc bị vô hiệu hóa, thậm chí bị biến hành công cụ để những cá nhân có quyền lực lợi dụng.

Gần gũi nhất có lẽ là một thực tế thối nát đã tồn tại hàng nhiều chục năm rồi, đó là chạy việc/ mua việc, mà ngày nay ai cũng đã chấp nhận và coi như lẽ đương nhiên. Sinh viên sư phạm ra trường, muốn được đi làm thầy thì phải “chạy”. Người người chạy, nhà nhà chạy, ngành ngành chạy, nơi nơi đều chạy, thậm chí con học mẫu giáo cũng phải chạy; tùy công việc và tính chất, ít thì dăm chục, nhiều có khi hàng tỉ đồng.

Việc chạy chọt này đã phá hủy mọi nền tảng xã hội từ bên trong, khiến nó trở nên mục ruỗng tan hoang. Nhưng vì sao phải chạy? Vẫn câu trả lời như trên, vì anh phải “xin”. Ngoài chỗ những người có quyền ban phát, anh không biết kiếm nó ở đâu khác nữa. Trong tay không có báo chí, không có tổ chức độc lập nào bênh vực, biểu lộ ý kiến tập thể (biểu tình) cũng không được phép. Thế thì ngoài việc bán vườn để chạy việc, anh còn cách nào khác?

Mọi việc chỉ còn biết phụ thuộc vào đạo đức cá nhân của cán bộ, nếu may mắn nhiệm kỳ nào có được một ông quan tử tế thì dân vùng ấy đỡ khổ, bằng không thì khốn đốn điêu linh. Mà ác thay, đạo đức của con người lại là thứ vốn mong manh, không ai đảm bảo ngày mai nó còn vẹn nguyên nữa khi biết bao nhiêu nguy cơ và cám dỗ rình rập bốn phía. Phần lớn công chức sẽ tha hóa, và tất yếu kéo theo sự hư hỏng của người dân.

***

Xin nhắc lại, việc bị cướp mất 2000 tỉ đồng trong vụ chuyến bay giải cứu không khác gì về bản chất so với việc bạn phải nộp 50k tiền “lệ phí” khi đi nộp hồ sơ cho con vào lớp 6 cả.

Xử một vụ chuyến bay giải cứu, hay trăm vụ, ngàn vụ, dù lớn hơn thế nữa, nhưng nếu không thay đổi cái cơ chế hiện tại thì tham nhũng và tội phạm trong nhà nước không cách gì diệt sạch được. Công cuộc chống tham nhũng, vì thế, dù có quyết tâm đến mấy, nghiêm khắc đến mấy, dù tử hình 18 hay cả 54 bị cáo, thì vì cái gốc sinh ra và nuôi dưỡng tham nhũng vẫn còn sừng sững ở đó, nên sẽ tiếp tục mọc chồi, tua tủa vươn lên.

Công cuộc chống tham nhũng, kiến tạo xã hội, xây dựng nền an sinh lâu dài, thiết lập các giá trị đạo đức và văn hóa cho con người…, về nguyên lý, là điều không khó: chỉ cần thay đổi cấu trúc bộ máy, phá bỏ tính chuyên chế, trao quyền về cho người dân. Nếu không làm như thế mà vẫn mải mê trồng cây để “đốt lò”, thì những “chuyến bay giải cứu” sẽ tiếp tục “cất cánh”, như một nạn dịch vô phương chặn đứng, bay đen đặc trên bầu trời Việt Nam. Và phá hủy hết mọi giá trị làm người, biến cả xã hội thành một vũng lầy nhơ nhớp.