Hỏi đáp xung quanh cuộc chiến tranh Nga – Ukraine (Phần 1)

Đào Tiến Thi

8-5-2022

Xung quanh cuộc chiến tranh Nga – Ukraine tôi thấy có quá nhiều ý kiến lầm lạc của người Việt Nam. Ngoại trừ số cố tình xuyên tạc, bóp méo vì động cơ nào đó, thì có một số khác, quả thực, thiếu hụt kiến thức nền lẫn những thông tin cần thiết. Vì vậy, chúng tôi muốn giúp độc giả nói chung, biết thêm sự thật, qua hình thức một số câu hỏi và trả lời.

Tuy nhiên, trong phạm vi hỏi và trả lời như vậy, thật khó mà nói cho đầy đủ. Hãy coi các câu trả lời này như những gợi ý để quý vị tìm hiểu tiếp. Mặt khác, rất có thể chúng tôi sai sót, quý vị nào biết, xin hãy bổ sung, góp ý để chúng tôi sửa chữa, đính chính kịp thời.

Câu hỏi 1: Nga và Ukraina có quan hệ với nhau như thế nào?

Đáp: Nga là nước có lãnh thổ nằm ở cả hai châu lục – Âu và Á. Phần châu Âu nhỏ hơn nhưng là trung tâm văn minh của nước Nga, cho nên Nga có quan hệ với châu Âu nhiều hơn hẳn châu Á. Phần châu Âu của Nga tiếp giáp với các nước Phần Lan, Estonia, Latvia, Litva, Belarus, Ukraine. Ngoại trừ Phần Lan, năm nước còn lại đều từng nằm trong Liên bang Cộng hòa XHCN Xô-viết (Liên Xô) trong thời gian tồn tại của nhà nước này. Trong năm nước láng giềng trên của Nga, Ukraine là nước lớn nhất, còn nếu đặt trong cả 15 nước cộng hòa thuộc Liên Xô thời đó thì Ukraine là nước lớn thứ hai, chỉ sau Nga (Kazakhstan tuy có diện tích lớn hơn Ukraine nhưng dân số ít hơn và vai trò trong Liên bang thấp hơn).

Tháng 7/1990 khi Ukraine “rục rịch” ngỏ ý muốn ra khỏi Liên Xô thì số phận của Liên Xô cũng coi như sắp được định đoạt, vì vai trò thứ hai của Ukraine như đã nói.

Tại hội nghị Brest (Belarus) ngày 8/12, tiếp sau là hội nghị Alma Ata (Kazakhstan) ngày 21/12/1990, lãnh đạo ba nước Belarus, Nga và Ukraine chính thức tuyên bố giải tán Liên Xô mà không cần đến ý kiến của 12 nước còn lại. Điều này càng chứng tỏ vai trò của Ukraine trong Liên Xô.

Ukraine có đồng bằng rộng lớn, phì nhiêu, vựa lúa mì, nguồn cung cấp lương thực chính cho cả Liên Xô trước đây. Thời chiến tranh, miền Bắc Việt Nam ta đói triền miên, phải nhận nhiều viện trợ lương thực của Liên Xô và các nước XHCN, chắc hẳn trong số bột mì mà những người tuổi 50 trở lên hiện nay đã từng ăn để sổng qua những năm đói khát đó, chủ yếu do nhân dân Ukraina chia sẻ.

Đáng tiếc, nhiều người cho đến nay vẫn đồng nhất Nga với Liên Xô, đồng thời lại tưởng Ukraine nằm ngoài Liên Xô. Sai lầm thứ nhất có thể tha thứ ít nhiều nhưng sai lầm thứ hai thì không thể, càng không thể chấp nhận khi có người còn coi Ukraine là một nước lạc hậu, tương tự Afganistan và TT. Zelensky như kẻ khủng bố và kỳ thị dân tộc.

Câu hỏi 2: Trong lịch sử, Nga và Ukraine từng có quan hệ với nhau như thế nào?

Đáp: Đây là hai nước láng giềng có nhiều tương đồng về văn hóa, ngôn ngữ, đều có chung một gốc. Đại để như sau:

Khoảng thế kỷ V, VI, người Slav sinh sống khắp vùng Đông Âu, Trung Âu và Nam Âu và sau này trở thành thủy tổ của nhiều dân tộc (Nga, Ukraine, Ba Lan, Séc, Bungaria,…) Đến thế kỷ IX, khu vực Ukraina ngày nay là trung tâm của người Slav, tại đây quốc gia Kiev được thiết lập, đời sau thường gọi là nước Nga Kiev hay nước Nga cổ.

Đến thế kỷ XII, nước Nga Kiev tan rã thành các công quốc nhỏ và sau đó đều bị người Mông Cổ thống trị. Thế kỷ XIV, vùng đất Ukraine ngày nay rơi vào tay Ba Lan và Litva.

Đầu thế kỷ XV, phần đất phía đông bắc Ukraine, công quốc Moskva lớn mạnh dần, rồi họ đánh đuổi được quân Mông Cổ (1480) và thành lập nhà nước Nga Moskva. Nước Nga Moskva ngày càng lớn mạnh, đến đầu thế kỷ XVII, thôn tính miền tây Sibir, nhiều nước ở Trung Á, Ukraine. Trong các thế kỷ XVIII, XIX, Nga trở trở thành một đế quốc lớn. Ukraine khi thuộc Nga, khi thuộc Ba Lan hoặc Thổ Nhĩ Kỳ, nhưng nhìn chung là thuộc địa hoặc lệ thuộc Nga.

Năm 1917 nổ ra Cách mạng tháng Mười ở Nga, sự kiện này cũng chấn động sang Ukraine. Trong hy vọng giải phóng khỏi áp bức giai cấp lẫn áp bức dân tộc, người dân Ukraine đã chào đón Cách mạng tháng Mười. Năm 1921, bị Ba Lan tấn công, Nga giúp Ukraine đánh bật Ba Lan ra khỏi lãnh thổ và năm 1922 Ukraine gia nhập Liên Xô.

Nói về Nga, suốt mấy thế kỷ, là đế quốc lớn nhưng kinh tế, khoa học, kỹ nghệ của Nga vẫn chậm phát triển, lạc hậu hơn nhiều so với Tây Âu cùng thời kỳ. “Lịch sử đế chế Nga là một chuỗi các cuộc chinh phục quân sự liên miên đan xen với những cải cách nội bộ” (nhận định của tác giả “252 quốc gia và vùng lãnh thổ, NXB Thế giới, 2005). Các cuộc “cải cách nội bộ” đó do những Sa hoàng có tài tiến hành, như Pier Đại đế (trị vì 1682 –1725), Nữ hoàng Ekateril II ((1762 –1796), Alesandr I ((1801–1825) nhưng cũng chỉ giúp Nga chấn hưng một thời gian và chủ yếu làm cho Nga lớn mạnh về mặt quân sự. Đế quốc Nga mấy trăm năm là “nhà tù của các dân tộc”. Thời cận, hiện đại, nước Nga luôn bế tắc, chỉ chạm đến lằn ranh cải cách theo mô hình phương Tây, để rồi sau đó tư tưởng bảo thủ muốn duy trì chế độ độc tài vẫn thắng thế.

Câu hỏi 3: Có người nói, Ukraine là nước láng giềng vốn có nhiều quan hệ với Nga, văn hóa tương đồng với Nga, thế mà gần đây lại xích gần với phương Tây, thật đáng bị Nga “chinh phạt”, nói như thế, đúng hay sai?

Trả lời: Mở đầu Tuyên ngôn độc lập (2/9/1945), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: “Tất cả mọi người đều sinh ra có quyền bình đẳng. Tạo hóa cho họ những quyền không ai có thể xâm phạm được; trong những quyền ấy, có quyền được sống, quyền tự do và quyền mưu cầu hạnh phúc”.

Lời bất hủ ấy ở trong bản Tuyên ngôn độc lập năm 1776 của nước Mỹ. Suy rộng ra, câu ấy có ý nghĩa là: tất cả các dân tộc trên thế giới đều sinh ra bình đẳng; dân tộc nào cũng có quyền sống, quyền sung sướng và quyền tự do“.

Như vậy, việc chơi với nước nào là quyền của dân tộc Ukraina, đó là chân lý hiển nhiên và bất khả xâm phạm. Hãy nghĩ đến việc một gã hàng xóm của bạn bỗng nhiên tức tối, hằn học chỉ vì bạn chơi với ai đó mà hắn không ưa. Hắn cấm bạn chơi với người kia, bạn không nghe, thế là hắn lao vào đánh bạn bằng những đòn tàn bạo nhất. Như thế bạn có có chịu nổi không?

Mặt khác, một Ukraine tương đồng về văn hóa, vốn có nhiều quan hệ với Nga trong lịch sử, đặc biệt mới cách đây chưa lâu, còn là một nước anh em cùng nằm trong Liên bang Xô viết, thế mà nay họ muốn tránh xa Nga, xích lại với phương Tây, thì Nga phải xem lại mình, “mình thế nào người ta mới thế chứ”?

Câu hỏi 4: Tại sao Ukraine không chịu thân Nga mà lại thân phương Tây?

Đáp: Từ sau Thế chiến II, thuật ngữ “phương Tây” được sử dụng với nghĩa rộng bao gồm toàn bộ thế giới tư bản (thế giới theo chính thể dân chủ) trong thế đối lập với thế giới XHCN và một số nước, theo thói quen, không được coi là phương Tây, như Nga, Nhật Bản. Ấn Độ.

Không hiểu sao nhiều người khi luận bàn chuyện chính trị, hễ cứ nói đến phương Tây thì họ mặc định ngay đó là một thế giới xấu xa, thế giới thuộc về kẻ thù, trong khi tất cả các mặt khác họ đều hướng về trời Tây: muốn làm ăn với Tây, muốn được Tây tài trợ của cho một dự án giáo dục, khoa học, văn hóa,… Thậm chí trước một hành động ngang ngược của Tàu với Việt Nam, họ chỉ muốn Tây trừng phạt Tàu thay cho mình. Những chuyện thiết thân với quyền lợi cá nhân, sự hướng Tây càng mãnh liệt hơn: mua sắm đồ Tây, mua nhà bên Tây, tiền gửi ngân hàng bên Tây, cho con đi du học Tây với ý định “một đi không trở lại”, có khi còn lo “lót ổ” cho cả gia đình nữa!

Những điều trên không chỉ diễn ra ở thời mở cửa với phương Tây mà diễn ra ngay từ hồi còn sự đối lập giữa hai phe. Cái thời các trí thức Việt Nam được một suất đi Liên Xô hay các nước Đông Âu (nghiên cứu sinh, hội thảo, tham quan, dự một khóa tập huấn,…) đã là dịp tràn may hiếm có, được họ gọi là đi “cứu nước cứu nhà”, nhưng sẽ sung sướng hơn nhiều, nếu đi một nước phương Tây. Lúc ấy có câu “Một tháng đi Pháp bằng cả một giáp đi Nga”, mặc dù đi Pháp (hay phương Tây nói chung) đầy oái oăm, hệ lụy, như bị tra xét rất kĩ lý lịch, đi đâu có công an mật theo dõi từng bước.

Phương Tây bao gồm nhiều nước lớn, có nền văn hóa, văn minh mà mấy trăm năm nay có sức chi phối đến toàn nhân loại, như Anh, Pháp, Mỹ, Đức, Ý, Canada, Australia. Sau khi Liên Xô và Đông Âu XHCN sụp đổ, đồng nghĩa với Chiến tranh Lạnh kết thúc, cùng lúc, toàn cầu hóa bắt đầu, thì chính Việt Nam cũng dần có quan hệ rộng rãi với thế giới phương Tây. Trong quan hệ Việt Nam – phương Tây hiện nay, các chính phủ phương Tây nhìn chung đã bỏ qua rào cản thể chế chính trị, không những hợp tác mà còn tích cực giúp đỡ Việt Nam. Hàng trăm triệu liều vaccine phòng dịch covid-19 vừa qua là một ví dụ. Ngoài hợp tác, giúp đỡ trên phương diện chính phủ là hàng loạt sự hợp tác, giúp đỡ khác qua các tổ chức phi chính phủ và các cá nhân. Tiền từ các công dân phương Tây gốc Việt gửi về Việt Nam hằng năm cho thân nhân hoặc làm từ thiện không hề nhỏ.

Phương Tây cũng có nhiều cái xấu, nhiều vấn đề nan giải, nhưng đó đều là những vấn đề chung của nhân loại thời hiện đại, không loại trừ nước nào (văn minh tiến bộ đến đâu thì cái xấu, cái ác cũng “tiến bộ” đến đấy, đó là quy luật). Trong hành động cụ thể, phương Tây cũng có không ít sai lầm, tuy nhiên, nhìn chung phương Tây vẫn tiêu biểu cho xu thế tiến bộ của nhân loại.

Câu hỏi 5: Tại sao nhiều nước châu Âu muốn gia nhập NATO?

Đáp: NATO là một phần của thế giới phương Tây, về mặt liên minh quân sự. Tên đầy đủ của NATO là “Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương” (North Atlantic Treaty Organization) ban đầu chỉ lo việc phòng thủ cho Mỹ và một số nước ở Tây Âu, Bắc Âu và Nam Âu, trong thế đối đầu với khối Warszawa của phe XHCN nhưng về sau NATO được mở rộng hơn.

Nhiều người cho rằng lẽ ra khi khối Warszawa giải thể thì khối NATO cũng phải giải giải thể. Nghĩ như thế là không hiểu hiện tình châu Âu sau khi Liên Xô giải thể. Liên Xô giải thể nhưng Liên bang Nga được luật pháp quốc tế công nhận là nhà nước kế tục của Liên Xô, do đó Nga nghiễm nhiên được là một trong “ngũ cường” (bốn nước kia là Anh, Mỹ, Pháp, Trung Quốc) làm thành viên thường trực Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc.

Trong suốt thế kỷ XVIII và XIX, Nga là cường quốc và đã nhiều lần đối đầu với các cường quốc châu Âu để giành ngôi vị khu vực, nay Nga lại sở hữu kho vũ khí hạt nhân khổng lồ, vì vậy thế đối đầu Nga – phương Tây lập tức hình thành ngay sau khi giải thể Liên Xô. Không những một phương Tây cũ vẫn sợ Nga mà hàng loạt nước XHCN Trung – Đông Âu trước kia và các nước độc lập tách ra từ Liên Xô, nay không đi theo quỹ đạo của Nga, càng sợ Nga. Vì vậy, lần lượt họ xin gia nhập NATO để được bảo vệ: Ba Lan, Séc, Hungaria, Bungaria, Estonia, Latvia, Litva, Rumaina, Slovakia, Albania,…. Gần đây, sau khi Nga đánh Ukraine, Thụy Điển và Phần Lan là những nước muốn giữ vị thế trung lập, cũng xin ra nhập NATO. Trước khi chiến tranh Nga – Ukraine nổ ra, Ukraina cũng đề nghị gia nhập NATO nhưng bị từ NATO từ chối.

Việc các nước đồng minh cũ của Liên Xô và các nước thành viên trong Liên Xô (cũ) không muốn vào “khối Nga” mà muốn vào khối NATO thì chính Nga phải tự trách mình, “mình thế nào người ta mới thế chứ”?