Đối thoại Bộ tứ đã vạch ra một đường phân thuỷ

Tầm Nhìn

Phạm Sơn

18-3-2021

Bộ tứ (Quad) vừa kết thúc cấp cao trực tuyến cuối tuần trước. Đây là cuộc hội đàm giữa các nhà lãnh đạo, gồm Tổng thống Mỹ Joe Biden, Thủ tướng Nhật Bản Suga Yoshihide, Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi và Thủ tướng Úc Scott Morrison. Ngay sau Hội đàm cấp cao, Ngoại trưởng và Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ đang có các chuyến thăm Nhật Bản và Hàn Quốc (16 – 18/3).

TS. Đinh Hoàng Thắng, Giám đốc Truyền thông Viện PLD (Viện Nghiên cứu các vấn đề Chính sách, Pháp luật và Phát triển) phân tích cùng “Tầm Nhìn” về các chuyến đi “ngoại giao con thoi” này.

PV: Ông đánh giá thế nào về chuyến công du sắp tới của Bộ trưởng Quốc phòng và Ngoại trưởng Mỹ tới Nhật Bản và Hàn Quốc? Những nội dung nào sẽ được thảo luận giữa các bên?

– Lâu nay, giữa Nhật, Hàn với Mỹ vẫn có cơ chế gặp gỡ 2+2, nghĩa là hội đàm giữa các ngoại trưởng và bộ trưởng quốc phòng của các nước đó với nhau, bàn về các vấn đề ngoại giao và an ninh. Lần này, hội nghị Ngoại trưởng và Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ – Nhật, Mỹ – Hàn sẽ diễn ra từ 16 đến 18/3 ở các thủ đô Tokyo và Seoul. Mục tiêu của các chuyến công du là chuyển tải tinh thần bao quát của Bộ tứ.

– Các Bộ trưởng Mỹ sang Nhật một mặt là để triển khai các thoả thuận tại Đối thoại Quad, nhưng nổi bật và bao trùm tại cả hai cuộc 2+2 là bàn phương cách tới đây các nước này sẽ đối phó với Trung Quốc như thế nào, mặt khác lo chuẩn bị cho Thượng đỉnh Nhật – Mỹ vào 9/4 tới đây.

– Với các đồng nhiệm Hàn Quốc, sẽ bàn thảo về “phi hật nhân hoá” bán đảo Triều Tiên. Các cuộc hội đàm 2+2 này lại diễn ra trước cuộc gặp cấp bộ trưởng, cũng 2+2 giữa Mỹ và Trung Quốc (từ 18 đến 19/3) tại thành phố Anchorage, ở phía nam tiểu bang Alaska (Mỹ). Các quan chức cấp cao Mỹ và Trung Quốc sẽ thảo luận về tình trạng căng thẳng hiện nay trong bang giao Trung – Mỹ.

– Có thể thấy sự tương tác chằng chịt giữa các cuộc viếng thăm. Nếu tính cả chuyến thăm Ấn Độ trước đó (ngày 13/8) của Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Austin thì đợt này có tới 5 chuyến “ngoại giao con thoi” tất cả. Nội dung bàn thảo chắc chắn rất phong phú, nhưng bao quát vẫn là các biện pháp ủng hộ và chống lại một FOIP trong không gian hai đại dương liền kề.

– Tất nhiên các cuộc hội đàm sẽ không đồng nhất (Gặp Trung Quốc so với gặp Ấn, Nhật và Hàn đương nhiên phải khác nhau rồi!) Đằng sau câu chuyện 1 tỷ liều Vaccine là hình hài một trật tự mới ở khu vực và trên toàn cầu. Trung Quốc hiểu rất rõ nước này đã thách thức trật tự dựa trên các quy tắc bằng cách bác bỏ thô bạo phán quyết của Toà CPA về Biển Đông và tiếp tục ép buộc các quốc gia trong khu vực, trong đó có Việt Nam.

– Tổng thống Biden vừa nhậm chức hơn 50 ngày. Ưu tiên những vấn đề đối nội, ông đã và đang giải quyết hai hồ sơ nổi cộm nhất là thông qua gói cứu trợ đại dịch 1900 tỷ usd và hợp thức hoá nhiều triệu dân nhập cư. Chuyển sang đối ngoại, ông muốn làm chuyện lớn là thắt chặt quan hệ đồng minh với Nhật và Hàn Quốc, nhằm triển khai việc kiến tạo khu vực Ấn Thái Dương (Indo-Pacific) tự do và rộng mở, hội nhập và tráng kiện, được gắn kết bởi các giá trị dân chủ và không bị ép buộc bởi bất kỳ một sự cưỡng bức nào.

– Mỹ thắt chặt các liên minh ở châu Á theo hướng thể chế hoá cấu trúc “Bộ tứ Kim cương về An ninh”, gọi tắt là Quad. Bộ tứ này chưa hẳn là cấu trúc an ninh tập thể kiểu NATO, nhưng rõ ràng nó sẽ trở thành một trụ cột bền vững và lâu dài, nhằm thực hiện chiến lược “Indo-Pacific tự do và rộng mở”, nói tắt là FOIP. Để hiểu rõ hơn nội dung trao đổi tại các cuộc tiếp xúc sắp tới giữa các bên, nên nghiên cứu kỹ “Tuyên bố chung” 5 nội dung ngày 12/3 của “Đối thoại An ninh không chính thức” mới đây của Quad.

PV: Trong thời gian tới, vai trò và hoạt động của Bộ Tứ sẽ có những thay đổi nào? 

– Đối thoại Bộ tứ ngày 12/3 đã vạch ra một “đường phân thuỷ” đối với khu vực Ấn Thái Dương (Indo-Pacific), từ cả góc độ an ninh lẫn kinh tế. Trước đây khi mới tái lập (năm 2017), Bộ tứ bị Trung Quốc chế diễu là một câu lạc bộ chỉ để “tán gẫu”, thậm chí còn bị đả kích, cho đó là sản phẩm của chiến tranh Lạnh.

– Sau đối thoại an ninh tuần trước, Trung Quốc và thế giới sẽ phải có nhìn nhận khác về Bộ tứ. Bời vì, Tổng thống Biden đánh giá Hội nghị là “một phép thử địa-chính trị lớn nhất của thế kỷ 21” trong việc đối phó với Trung Quốc. Ngay từ đầu, Mỹ khẳng định từ nay, Bộ tứ sẽ hoạt động như một diễn đàn trọng yếu cho sự hợp tác trong không gian “Ấn Thái Dương tự do và rộng mở” (FOIP).

– Sau nhiều năm chỉ họp ở quan chức cao cấp (cấp Bộ trưởng và tương đương) với kết quả chỉ là những tuyên bố riêng rẽ, thì đây là lần đầu tiên Bộ tứ đã được nâng lên cấp cao nhất và cũng lần đầu tiên Nhóm này ra một Tuyên bố chung. Có thể đấy là một trong những lý do để báo chí Ấn Độ đánh giá: Hội đàm của Bộ tứ vừa qua là một bước ngoặt trong trật tự toàn cầu.

– Nói thêm về vai trò và hoạt động thời gian tới, Thủ tướng Narendra Modi cho rằng “Bộ tứ kim cương đã đến tuổi trưởng thành” và giờ đây đã trở nên “một lực lượng vì lợi ích toàn cầu, là một trụ cột quan trọng của sự ổn định trong khu vực”. Đánh giá về kết quả Hội nghị thượng đỉnh, Thủ tướng Úc Scott Morrison cho rằng hội nghị đánh dấu “một bình minh mới ở khu vực Ấn Thái Dương”.

– Thậm chí, báo chí Ấn Độ có phần phóng đại, khi so sánh 2 giờ hội đàm giữa những người đứng đầu Bộ tứ sẽ được lịch sử nghi nhận như là một Yalta, Potsdam hoặc San Francisco trong thế kỷ này.

PV: Sau các chuyến công du nói trên, tình hình tại Biển Đông dự báo sẽ có những diễn biến mới nào? 

– Như đã nhấn mạnh, Biển Đông, Biển Hoa Đông sẽ là những hồ sơ nóng trong tất cả các nghị trình từ cấp các bộ trưởng ngoại giao, quốc phòng đến các cấp cao Nhật – Mỹ, cấp  Bộ trưởng Mỹ – Trung. Ngay khi các cuộc ngoại giao “con thoi” đang diễn ra, chúng ta nhắc lại ở đây Tuyên bố chung của Hội nghị Bộ tứ tuần trước để hình dung các diễn biến có thể xẩy ra tại khu vực Biển Đông.

– Phần thứ tư của Tuyên bố chung nhấn mạnh Bộ tứ sẽ tiếp tục ưu tiên vai trò của luật pháp quốc tế trong lĩnh vực hàng hải. Bộ tứ cũng sẽ tạo điều kiện cho các quan hệ hợp tác để ứng phó với các thách thức đối với trật tự dựa trên luật lệ ở Biển Đông.

– Đáng chú ý là lập trưởng “vừa đấm vừa xoa” của Bắc Kinh đối với Bộ tứ nói chung và đối với đoạn tuyên bố về Biển Đông nói riêng. Trung Quốc tỏ ra lo ngại khi cáo buộc “Bộ tứ là khởi đầu cho sự ra đời của NATO phiên bản châu Á, với mục đích làm suy yếu sự trỗi dậy của Trung Quốc”. Tuy nhiên, người phát ngôn của Bộ Ngoại giao Trung Quốc mới đây cũng đã hạ giọng khi kêu gọi Quad “không nên nhắm vào một quốc gia cụ thể nào”.

– Riêng đối với Biển Đông, Trung Quốc hiện đang tiến hành tập trận suốt cả tháng 3 này và từng khuyến cáo, thậm chí là cấm các tàu bè không qua lại khu vực tập trận. Bộ Ngoại giao Việt Nam cũng đã bày tỏ thái độ phản đối đối với cuộc tập trận này của Trung Quốc.

– Dưới tác động các tuyên bố về Biển Đông của Bộ tứ, căn cứ thái độ có vẻ “xuống nước” của Bắc Kinh trước các cuộc gặp cấp Bộ trưởng Trung – Mỹ, chúng ta cần theo dõi tiếp xem Trung Quốc có bớt hung hăng trên Biển Đông hay không. Dù thái độ Trung Quốc nhu hay cương, chúng ta vẫn phải hết sức nâng cao cảnh giác, sẵn sàng ứng phó với mọi tình huống trên Biển Đông.

– Cuối năm ngoái, trong vòng chưa đầy một tháng, đã có tới 3 lần ông Tập Cận Bình hô hào “chuẩn bị chiến tranh”. Mới đây thôi, ngày 9/3 ông Tập tiếp tục kêu gọi nâng cao “tính sẵn sàng tác chiến” cho binh lính. Trước đó, ngày 6/3 bộ trưởng Quốc phòng Ngụy Phượng Hòa cũng hối thúc quân đội “tăng cường khả năng sẵn sàng tác chiến”, lu loa rằng an ninh quốc gia của Trung Quốc “đã bước vào giai đoạn nguy cơ cao”.

– Từ khi tái lập, Bộ tứ triển khai lộ trình khá thận trọng. Nhưng vì những năm gần đây, Bắc Kinh tăng cường leo thang và bắt nạt, đe doạ và ức hiếp các nước láng giềng, vào ra vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) và thềm lục địa (CS) của Việt Nam và một số nước ASEAN như đi vào chỗ không người, bất chấp LPQT, đặc biệt là UNCLOS-1982. Do vậy, việc Bộ tứ được nâng lên cấp cao nhất là một tất yếu khách quan trước những hành động hung hăng của Trung Quốc.

PV: Các chuyển động ngoại giao nói trên ảnh hưởng như thế nào đến ASEAN như là một tổ chức, thưa Tiến sỹ?

– Có thể dự đoán, từ nay Bộ tứ (QUAD) và khái niệm “Ấn Thái Dương tự do và rộng mở” (FOIP) sẽ là những cấu trúc vận hành song song. Thậm chí có thể phát triển thành một mạng lưới quan hệ đan xen giữa lợi ích với tiềm năng trong những lĩnh vực như chính trị, kinh tế và chiến lược.

– Trong khi Bộ tứ giải quyết những yêu cầu về an ninh, quốc phòng và chiến lược thì FOIP có thể trở thành một thể chế hợp tác liên khu vực để giải quyết các vấn đề trên khía cạnh kinh tế và chính trị. Đừng quên là Diễn đàn Doanh nghiệp Ấn Thái Dương lần thứ nhất (IPBF-1) khỏi đầu ở Washington (Mỹ), còn IPBF-3 cuối năm ngoái tổ chức ở Hà Nội.

– Ảnh hưởng trước tiên đến ASEAN là vấn đề chọn bên. Trong quá trình Bộ tứ tìm kiếm những đối tác mới thì chính chương trình quân sự của Quad là khó chấp nhận đối với một số thành viên ASEAN. Tuy nhiên, trước sức ép ngày càng tăng của Trung Quốc trên biển đảo, Hiệp hội này hoặc một số thành viên của Tổ chức có thể trở thành đối tác của Bộ tứ với những điều kiện nhất định. Các điều kiện này vốn đã được làm sáng tỏ tại “Quan điểm của ASEAN về Ấn Thái Dương” (AOIP).

– Đến một lúc nào đó, ASEAN sẽ nhận ra rằng, khác thể chế cũng có thể cùng phe. Lịch sử loài người đã có một dẫn chứng trong chiến tranh thế giới thứ 2, khi Anh Pháp Mỹ đứng cùng phe với Liên Xô để chống lại trục phát xít. Lúc đầu các nước dân chủ cũng có đắn đo nhưng về sau, vì quyền lợi chung nên các nước đó đã chấp nhận. Trên nguyên tắc, nếu hai bên cùng bị một bên thứ ba gây thiệt hại lớn thì có thể cùng nhau hợp lực tạm thời để chống bên thứ ba.

– Vấn đề kết hợp “sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại” đối với Việt Nam nói riêng và ASEAN nói chung tới đây sẽ là “hòn đá thử vàng” trong chính trị đối ngoại của một tổ chức liên kết cấp vùng không thuần nhất như ASEAN và một thể chế chính trị đặc thù như của Việt Nam.

– Để kết thúc trao đổi hôm nay, tôi xin chia sẻ thêm: một cuộc khảo sát do Singapore tiết lộ, có đến 80% số người Việt Nam được hỏi cho biết họ thích Việt Nam quan hệ tốt đẹp với Mỹ. Tỷ lệ này cao nhất ASEAN. Đồng thời Việt Nam cũng là nước có tỷ lệ không tin tưởng vào Trung Quốc rất cao. Nếu nay mai, một số thành viên ASEAN, trong đó có Việt Nam trở thành “đối tác theo sát” (shadow partner) của Bộ tứ, tôi chắc không nhiều người ngạc nhiên.