Dũng Vũ, lược thuật
12-11-2022
Ngày 24-2-2022, quân đội Nga xâm lược Ukraine. Toàn thế giới bất ngờ nhìn thấy đất nước Ukraine tan hoang. Nạn nhân chính là thường dân. Khắp nơi, quân Nga đã bắn phá, thả bom bừa bãi vào nhà dân, bệnh viện, trường học, vườn trẻ. Đường sá, cầu cống, điện nước cũng bị tàn phá. Phụ nữ bị lính Nga hãm hiếp, thường dân bị sát hại nằm la liệt trên đường phố hay bị vùi lấp tạm bợ dưới những mồ chôn tập thể. Hàng triệu người Ukraine phải chạy lánh nạn khắp Âu châu.
Vì sao một đất nước yếu đuối, hiền hòa như Ukraine lại bị một đội quân Nga hùng mạnh có vũ khí tối tân và vũ khí nguyên tử ngang nhiên xâm lược?
Tổng thống Putin của Nga biện luận: Nga phải tiến hành một “chiến dịch quân sự đặc biệt”:
1. Để loại trừ quân quốc xã Ukraine đang đàn áp người nói tiếng Nga và diệt chủng dân Nga tại vùng Donbass, đặc biệt là bảo vệ các nước Cộng hòa Nhân dân tự xưng Luhansk và Donetsk nơi có nhiều dân Nga và người nói tiếng Nga sinh sống.
2. Để giải trừ một chính phủ quốc xã, tay sai Tây phương.
3. Để giải giới Ukraine đang làm chủ “vũ khí hủy diệt hàng loạt” và muốn chế tạo vũ khí nguyên tử.
4. Để lập lại một “nước Nga mới” như thời đế chế Sa hoàng vì Ukraine vốn thuộc về Nga, chỉ là những “người Nga nhỏ” chưa bao giờ có nhà nước hoặc quốc gia.
5. Mặt khác, phải bảo vệ nước Nga vì Tây phương muốn kết nạp Ukraine vào NATO, tiếp tục mở rộng về phía Đông để tiêu diệt Nga.
Đó là những lý do chính để Putin xua quân xâm lược Ukraine, vi phạm chủ quyền nước láng giềng, bất chấp luật pháp quốc tế, thế nhưng, những lý lẽ của Putin có phải là sự thật hay chỉ là sự giả dối hoặc những ý nghĩ vĩ cuồng?
Để hiểu câu chuyện chúng ta hãy tìm hiểu sơ về lịch sử Ukraine.
***
Nước Ukraine
Nước Ukraine ngày nay từng là thuộc địa của hơn 10 nước, đặc biệt là Vương quốc Ba Lan-Litva, Đế chế Nga, triều quân chủ Habsburg (Áo) và Liên Xô. Vì thế mà Ukraine thường không được hiểu là một quốc gia có nguồn gốc và phát triển một cách độc lập liên tục, chẳng hạn như Pháp. Tuy nhiên không chỉ Ukraine mà nhiều quốc gia khác cũng thế, ví dụ như Ý, Đức và cả Việt Nam.
Suốt lịch sử xây dựng đất nước, người Ukraine đã bị nhiều quốc gia có thế lực làm khó dễ, đặc biệt là Ba Lan và Nga, từ xưa cho đến nay ít nhiều đã phủ nhận sự tồn tại của “quốc gia Ukraine”. Đối với sử học tựa vậy: Việc mô tả về Ukraine luôn luôn bị thách thức bởi những cách diễn giải khác biệt về lịch sử Ukraine từ phía Ba Lan và Nga.
Cái tên Ukraine có nghĩa là “vùng biên giới”; biên giới giữa những vùng thảo nguyên mênh mông, biên giới giữa người bản xứ và dân du mục. Đây là nơi sinh sống của người Cossack được ví như tiền nhân của nguời Ukraine. Theo cách hiểu hiện đại, Ukraine đã xuất hiện như một vùng đất giao thoa giữa Đông và Tây, giữa Chính Thống Giáo và thế giới Công Giáo La Mã. Nhà thờ St. Sophia ở Kyiv với những bức tranh khảm Byzantine bên trong và phong cách Baroque bên ngoài đã nói lên ý nghĩa này.
Nhà thờ St. Sophia ở Kyiv Federica Leone. Nguồn: https://whc.unesco.org
Khoảng 95% lãnh thổ Ukraine là vùng đồng bằng phía Đông Âu châu, dường như không có ranh giới tự nhiên ngoài bờ Biển Đen ở phía Nam và rặng Carpathians hiểm trở ở phía Tây. Phía Đông và Bắc giáp với Nga, Belarus và Ba Lan, gần như để mở. Chính vì thế mà đây là chốn giao lưu của giới lái buôn, đồng thời là bãi chiến trường của những cuộc xung đột đẫm máu.
Đất đai Ukraine chia thành nhiều vùng dựa vào thiên nhiên và lịch sử. Tây Ukraine có vùng Galicia, Bắc Bukovina và Carpathian-Ukraine. Volhynia, Podolia và vùng giữa Dnepr bao gồm thủ đô Kyiv, trung tâm Ukraine. Nam Ukraine là Bắc Biển Đen có hải cảng Odessa và bán đảo Crimea. Các vùng nhỏ miền Đông Ukraine là Donbass (Donetsk), Sloboda Ukraine (Kharkiv) và vùng hạ lưu Dnieper (Dnipropetrovsk). Những con sông khá quan trọng, nhất là sông Dnepr, chia cắt Ukraine. Từ đầu thời Trung Cổ, nó đã là một “con đường thương mại” tấp nập chạy từ Baltic xuống Biển Đen, băng qua thành phố Kyiv.
Hầu hết mọi miền đều có đất đen màu mỡ, rất tốt cho những loại cây lương thực (lúa mì, bắp, hoa hướng dương). Khí hậu ôn đới cũng góp phần, mặc dù vùng thảo nguyên tương đối ít mưa. Tài nguyên dồi dào nhất là những mỏ than ở lưu vực Donets (Donbass) và mỏ sắt ở hạ lưu Dnepr. Vì lý do này, Đế chế Nga đã muốn biến nơi này thành khu kỹ nghệ.
Đế chế Kyivan Rus: tiền thân của nước Ukraine
Vào thời xa xưa, miền Nam Ukraine ngày nay là nơi các dân tộc thảo nguyên từ Á châu di cư sang Âu châu sinh sống. Dọc bờ Biển Đen, người Hy Lạp và người La Mã đã thiết lập những vùng thuộc địa của mình. (Nghĩa là ngay từ đầu, Ukraine đã là vùng đất đa dân tộc). Cuối thế kỷ thứ 9, các chiến binh Norman và lái buôn người Rus đã thành lập bên sông Dnepr một “tập đoàn thống trị” được đặt tên theo họ Rus và lấy Kyiv làm kinh đô. Đế chế Kyiv là một trung tâm thương mại. Văn hóa Chính Thống Giáo (hội họa, văn chương, kiến trúc) đã trải qua một thời hưng thịnh với tu viện “Đức Mẹ Thăng Thiên” Kyiv nổi tiếng.
Người Rus là một tập thể lỏng lẻo gồm nhiều công tước dưới triều đại Ryurikid, đứng đầu là hoàng tử Kyiv. Trong nửa đầu thế kỷ 13, toàn lãnh thổ Rus bị quân Mông Cổ “Kim Trướng hãn quốc” (Goldene Horde) chiếm đóng, nhiều thành phố bị thiêu hủy. Kyiv thất thủ vào năm 1240.
Lãnh thổ Kyivan Rus là những gì ngày nay gọi là Ukraine, Nga và Belarus. Lịch sử Kyivan Rus được coi như huyền thoại đã khai sinh ba nhà nước ấy. Ukraine và Nga vẫn tranh giành nhau cái di sản chung ấy cho đến tận bây giờ. Tự sự quốc gia Ukraine thì nói “Kyiv thuộc về Ukraine” và là “thực thể nhà nuớc” thời sơ khai của Kyiv. Nhưng tự sự Nga thì nói ngược: Đế chế Kyiv là tiền thân của đế chế Nga và nhà nước Moscow, nghĩa là Kyiv thuộc về Nga chứ chẳng phải thuộc về Ukraine. Nói cách khác, trong khi Ukraine chủ yếu khẳng định các lý lẽ về lãnh thổ và coi mình là nguồn gốc của Nga, thì phía Nga chủ yếu đề cập đến thực tế rằng, các sa hoàng Nga cho đến cuối thế kỷ 16 cũng là hậu duệ trực tiếp của Kyiv Ryurikid.
Sự cãi cọ lại bùng lên trong những năm gần đây và tổng thống Nga Putin cũng lên tiếng. (Vấn đề bất đồng ý kiến về dân tộc là một trong những yếu tố dẫn đến cuộc chiến xâm lược Ukraine mà Putin đang tiến hành, với luận điệu như thể Ukraine vốn thuộc về Nga và bây giờ phải đem quân lấy lại). Tóm lại, lịch sử đã ghi chép người Rus là tổ tiên của người Ukraine. Và người Nga cũng giành phần “Rus là tổ tiên của mình”.
Ukraine: thuộc địa của Vương quốc Ba Lan-Litva thế kỷ 14-18
Sau khi Kyivan Rus bị người Mông Cổ chinh phục, người Rus chia thành 3 nhóm sắc tộc: Nga, Ukraine và Belarus. Trong khi người Nga vẫn bị người Mông Cổ cai trị, thì người Ukraine và người Belarus trở thành thần dân của xứ Litva và Ba Lan. Vào thế kỷ 14, các Đại công tước của Litva lãnh quyền thừa kế Kyivan Rus và cai quản hầu hết lãnh thổ Ukraine bao gồm cả Kyiv. Hai thế kỷ sau, toàn thể Ukraine được hợp nhất vào Vương quốc Ba Lan.
Ba bốn thế kỷ kế tiếp, mọi nơi có người Ukraine sinh sống đều thuộc về Ba Lan-Litva. Vào lúc này Ukraine chịu ảnh hưởng của Tây phương qua trung gian Ba Lan. Nhà tư tưởng chính trị người Ukraine Mykhailo Drahomanov (1841–1895) đã viết: “Hầu hết sự khác biệt về quốc gia giữa Ukraine và Đại công quốc Moscow có thể giải thích được theo thực tế là, cho đến thế kỷ 18, tức là lúc Nga bắt đầu cai trị Ukraine, thì Ukraine đã gắn bó với Tây Âu nhiều hơn là với Nga“. Những ý kiến như vậy là bằng chứng được lấy làm lý do cho việc tái ký kết với EU hôm nay. Nói ngắn gọn, trong lịch sử, miền Tây và trung tâm Ukraine bị Litva và Ba Lan đô hộ lâu hơn Nga nhiều.
Người Cossack Ukraine
Vào thế kỷ 16, khi xảy ra xung đột với người Tatars ở Crimea, quân đội Cossack đã ra đời từ những nhà nông và những nhà thám hiểm đang trốn chạy. Phần lớn các nhóm chiến binh nằm ngoài vòng kiểm soát của nhà vua và giới quý tộc. Họ tự tổ chức một nề nếp “quân sự-dân chủ” riêng theo “chủ nghĩa bình đẳng”. Những phe nhóm và hội đồng người Cossack bầu ra người lãnh đạo: Hetman hoặc Ataman. Người Cossack phục vụ vua Ba Lan với tư cách là lính biên phòng và lính đánh thuê, đồng thời tổ chức những cuộc đột kích chống lại người Ottoman Hồi Giáo.
Năm 1648, quân Cossack dưới sự lãnh đạo của Hetman Bohdan Khmelnytskyi (1595-1657) đã khởi xướng một phong trào quần chúng chống lại ách thống trị của Ba Lan. Quân Cossack đã giải phóng gần hết Ukraine và thiết lập một tập đoàn thống trị độc lập gọi là Hetmanate, có chính quyền quân sự riêng theo mô hình Cossack; nông dân được tuyên bố là người Cossack tự do; giáo hội Chính Thống Giáo được hưởng nhiều đặc quyền.
Suốt cuộc chiến giành độc lập chống lại Ba Lan (1654), Khmelnytskyi và Zaporozhian Cossacks đã đứng về phía Nga và được Sa Hoàng giúp đỡ. Trong khi người Cossack coi Nga như một “ân nhân” tạm thời giúp đỡ mình thì Sa hoàng Nga lại coi đó là sự phục tùng Nga.
Những cách diễn giải trái ngược nhau vẫn tồn tại cho đến ngày nay. Bản tự sự quốc gia-Ukraine đã nhấn mạnh sự độc lập của Hetmanate, nghĩa là lãnh thổ dưới sự cai trị của người Cossack là quốc gia đầu tiên của Ukraine, nhưng theo tự sự của Nga, Nga coi thỏa thuận Pereiaslav đã ký kết với quân Cossacks vào năm 1654 là giai đoạn đầu trong việc “tái thống nhất” nước Nga từ cuộc xâm lăng của Mông Cổ, đã tách rời Ukraine ra khỏi nước Nga.
Năm 1667, sau một cuộc chiến kéo dài, hai nhà nước Nga và Ba Lan-Litva đã chia cắt Ukraine: Phần Hetmanate ở tả ngạn Dnepr bao gồm Kyiv thuộc về Nga, phần kia ở hữu ngạn vẫn thuộc về Ba Lan.
Nửa đầu thế kỷ 18, Hetmanate mất dần quyền tự chủ và cuối cùng cũng bị Nữ sa hoàng Catherine II (người gốc Đức) giải tán. Huyền thoại Cossack ngày nay vẫn còn nhiều ảnh hưởng, cụ thể gần đây nhất là đối với cuộc “Cách Mạng Cam” Maidan (Kyiv). Quốc ca Ukraine kết thúc với điệp khúc: “Душу й тіло ми положим за нашу свободу, покажем, що ми, браття, козацького роду.” (“Chúng tôi sẽ cống hiến linh hồn và thể xác vì tự do của mình, và chúng tôi sẽ chứng tỏ rằng chúng tôi, những người anh em, thuộc giống nòi Cossack“).
Ukraine là thuộc địa của Đế chế Nga trong thế kỷ 19
Đế chế Nga trong thế kỷ 18 là một cường quốc đã không ngừng xâm chiếm các nước láng giềng yếu ớt theo chiến thuật “bóc vỏ cam”. Qua ba lần chia cắt Ba Lan (1772, 1793, 1795), miền Tây Hetmanate ngày trước đã rơi vào tay Nga, trong khi vùng Galicia rơi vào tay Áo. Sau nhiều lần đánh nhau với Đế quốc Ottoman (Thổ), Nga chiếm được vùng thảo nguyên phía Bắc Biển Đen và Crimea. (Hiện tại, Crimea bị sáp nhập vào Nga kể từ năm 2014).
Crimea là một bán đảo nằm ở cực Nam Ukraine giữa Biển Đen và Azov: Từ thời cổ đại người Tauri và Cimmeria đã có mặt tại đây. Sau khi Hy Lạp chiếm vùng Biển Đen làm thuộc địa, người Scythia cũng di cư tới nơi này. Lần lượt Crimea thuộc quyền cai trị của Đế quốc La Mã (63 TCN–341), người Goth (250), người Huns (376), người Bulgars (thế kỷ 4-8), người Khazars (thế kỷ 8). Đến thời trung cổ thì có Đế quốc Byzantine, Kievan Rus, Trebizond , Venetians, Genovese.
Vào giữa thế kỷ 10, miền Đông Crimea bị Hoàng tử Sviatoslav I của đế chế Kyiv chinh phục và trở thành một phần của công quốc Tmutarakan thuộc Kievan Rus (tiền thân Ukraine). Kievan Rus đã giành được bán đảo này từ tay người Byzantine. (Như vậy, Crimea đã từng thuộc về Ukraine).
Đến đầu thế kỷ 13, quân Mông Cổ “Kim Trướng hãn quốc” (Goldene Horde) đánh Kievan Rus. Đế chế Kyiv mất Crimea. Mùa Hè năm 1238, Batu Khan tàn phá bán đảo Crimea rồi tiến đánh Kyiv, năm 1240. Quân Mông Cổ chiếm đóng Crimea hai thế kỷ liền (1239-1441).
Tới thời Hãn quốc Krym (1443–1783), Crimea bị người Hồi giáo Tatar thống trị, rồi cả người hồi giáo Ottoman và Cossack (tổ tiên người Ukraine). Thuở đầu người Tatar từ Crimea thường tấn công vào “Cánh đồng hoang” (Wild fields) miền Nam Ukraine để bắt nô lệ đem bán. Vào những năm 1553–1554, vị Hetman (Cossack) Dmytro Vyshnevetsky đã quy tụ nhiều nhóm Cossack tấn công người Tatar và người Thổ Ottoman. Năm 1774, Nữ sa hoàng Catherine II đánh bại Đế chế Ottoman, chiếm Crimea và sáp nhập vào Đế chế Nga vào năm 1783.
Sau chiến thắng của Hồng quân phe Bolshevik (của Lenin) trong cuộc nội chiến Nga (1917-1923) chống lại Bạch quân của phe Đế chế Nga cũ, Crimea bị sáp nhập vào Nga Xô (nước Cộng hòa Liên bang Xô viết Xã hội chủ nghĩa Nga) thuộc Liên bang Xô viết trong 5 năm. Thế chiến thứ hai bùng nổ, Đức chiếm Crimea. Năm 1944, Stalin cho Hồng quân tái chiếm bán đảo này. Crimea mất quyền tự trị và trở thành một tỉnh của Nga Xô. Năm 1954, Khrushchev sáp nhập Crimea vào Cộng hòa Xô viết Ukraine. Sau khi Liên Xô sụp đổ, Crimea vẫn thuộc về Ukraine. Tóm lại từ xa xưa, trước khi người Nga tới bán đảo Crimea, nó đã từng thuộc về nhà nước Kyivan Rus, tiền thân của Ukraine.
Vùng Nam Ukraine, tên hành chính Nga gọi là “Nước Nga mới”, truớc đó ít người ở, từ từ trở thành chốn an cư lạc nghiệp của những người nông dân Ukraine và Nga cùng với giới “thực dân” từ Đức, Romania và miền Nam Slavs. Một số dân quý tộc là chủ nhân của nhiều vùng đất đai rộng lớn, có đầy tớ người Ukraine. Vùng đất màu mỡ miền Nam Ukraine là vựa lúa quan trọng nhất của Đế chế Nga, đã góp phần vào việc xuất cảng ngũ cốc. (Năm 2014 Putin đã hồi sinh cái tên “Novorussia” (“Nước Nga mới”) nhằm tô điểm thêm cho các tuyên bố chủ quyền của Nga đối với miền Đông và miền Nam Ukraine).
Vùng Đông Nam Ukraine ngày nay chỉ mới phát triển vào cuối thế kỷ 19. Trên nền đất giàu mỏ than tại Donbass và mỏ sắt nằm giữa đoạn Dnepr, những khu kỹ nghệ mọc nhanh như nấm, đã trở thành động lực chính trong cuộc kỹ nghệ hóa của Sa hoàng Nga. Đất lành chim đậu, công nhân Nga đổ xô về khu kỹ nghệ này lập nghiệp. (Điều này cắt nghĩa tại sao khu phía Đông Ukraine có nhiều cư dân người Nga và Putin muốn chiếm lãnh vùng này). Kỹ nghệ tập trung tại đây nhưng hành chính và thương mại thì tập trung tại Kyiv. Nhiều tuyến đường sắt nối nhiều thành phố lớn và trung tâm nước Nga. Ba trong số 10 đại học của Đế chế Nga nằm ở Kharkiv, Kyiv và Odessa.
Miền Nam và miền Đông Ukraine với dân cư đa sắc tộc đã trải qua một cuộc đô thị hóa và hiện đại hóa nhanh chóng trong thế kỷ 19. Tuy nhiên quá trình hiện đại hóa Ukraine đã diễn ra hầu như không có người Ukraine, phần lớn vẫn là những nông dân nghèo, chất phác. Khoảng 87% người Ukraine cuối thế kỷ 19 sống nhờ nghề nông. 68% nam giới trên mười tuổi không biết đọc và phụ nữ thậm chí là 95%. Đại đa số không có ruộng đất. Đất đai hầu hết nằm trong tay giới quý tộc người Nga, Ba Lan, Do Thái, Đức. Đất đai ngày càng bị thu hẹp khi kỹ nghệ mọc lên và dân số gia tăng từ sự nhập cư mà đa số là người Nga. Nhiều nông dân Ukraine không cạnh tranh nổi với người Nga, phải bỏ xứ đi tới những vùng đất Nga xa xôi phía Á châu sinh sống.
Theo thống kê dân số, năm 1897 tại những thành phố lớn, người Nga, Do Thái, Ba Lan chiếm đa số, người Ukraine chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ: 26% ở Kharkiv, 22% ở Kyiv và 9% ở Odessa. Hầu hết người Ukraine tại thành thị thuộc giới lao động nghèo khổ; một số ít vươn lên được thường bị Nga hóa. Mặt khác, phần lớn người Nga, Do Thái, Ba Lan đứng đầu bảng trong giới thượng lưu, quý tộc; người Nga gốc Ukraine đứng chót.
Stuttgart, ngày 1-11-2022
(Còn nữa)
