Những lời khen như dây trói vô hình

Nguyễn Phương Mai

8-3-2025

Hôm nay tôi đọc được lời chúc 8-3 từ Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng. Ông viết như sau:

“Người phụ nữ hạnh phúc sẽ làm cho gia đình hạnh phúc. Một đồng nghiệp nữ luôn rạng rỡ sẽ làm cho cơ quan đầy sức sống, lan tỏa hạnh phúc đến mọi người… Chị em thường làm việc này tốt hơn anh em. Và đó là ưu ái mà “Trời Đất” dành cho chị em.

Phụ nữ vốn được ban tặng sẵn trái tim nhiều yêu thương và đầy lòng trắc ẩn. Vì vậy, chị em luôn luôn có nhiều sức mạnh, vô số động lực mà những người đàn ông không dễ có được. Bởi vậy, tôi mong những người phụ nữ hãy tiếp tục dịu dàng, yêu thương, bao dung, chăm sóc để tiếp tục tạo nên sự bình an, cân bằng và hạnh phúc cho Thế giới này”.

Nếu tôi là ông Hùng, tôi sẽ gửi người trợ lý đã soạn bức thư này đi học một khóa thật tử tế về bình đẳng giới. Bức thư không những là một kiểu khen ngợi sáo rỗng và cũ mòn đã bao thập kỷ nay phụ nữ được nghe và phải nghe. Sâu xa hơn, nó thậm chí có sai về mặt khoa học, gián tiếp trở thành sự cản trở cho phụ nữ trong lĩnh vực khoa học công nghệ – nơi ông Hùng là bộ trưởng.

***

TÔN VINH PHỤ NỮ?

Lịch sử gốc rễ của ngày 8-3 là để tôn vinh những nỗ lực của phụ nữ trong cuộc đấu tranh để có vị thế bình đẳng hơn.

Với những người tiên phong của phong trào nữ quyền, họ được tôn vinh không phải vì họ vì đã “luôn rạng rỡ”, “lan tỏa hạnh phúc” trong cơ quan, “dịu dàng, yêu thương, bao dung, chăm sóc” như trong lá thư của ông bộ trưởng.

Ngược lại, họ được tôn vinh vì đã dũng cảm PHÁ BỎ những định kiến cho rằng đã là phụ nữ thì PHẢI “dịu dàng, yêu thương, bao dung, chăm sóc”, PHẢI luôn “rạng rỡ” đầy sức sống, PHẢI xuất hiện như một mặt trời hạnh phúc để “tạo nên sự bình an, cân bằng và hạnh phúc cho Thế giới này”.

Tinh thần nguyên thủy của ngày 8-3, nói theo cách dân dã ngày xưa là ngày “phụ nữ vùng lên”. Những người tiên phong đã biểu tình, đình công, đòi chấm dứt chiến tranh, đòi vua chúa phải thoái vị, đòi bánh mì, đòi được trả lương tử tế, đòi được đối xử công bằng. Nếu ta trở về không khí của những ngày ấy, phụ nữ giận dữ chứ không chỉ “cười rạng rỡ”. Họ lan tỏa tinh thần đấu tranh cho bất công chứ không chỉ “lan tỏa bình an”. Họ đòi chính quyền phải tạo ra cơ hội để những người phụ nữ được-sống-hạnh-phúc hơn chứ không cho rằng nghĩa vụ của phụ nữ là phải “hạnh phúc để tạo ra sự cân bằng cho thế giới”.

Vượt ra khỏi biên giới của những nước xã hội chủ nghĩa, tinh thần của ngày 8-3 gần đây đang được hồi sinh ở phương Tây và các tổ chức quốc tế. Đó đang trở thành ngày mà những vấn đề bất công với phụ nữ được bày tỏ, những giải pháp được thảo luận, và quan trọng hơn hết, là ngày những người đàn ông trở thành đối tác, thành người đồng hành và là một nhân tố chủ động của sự đổi thay.

Nếu ta hiểu được tinh thần nguyên thủy của ngày 8-3, hẳn ta sẽ muốn tôn vinh những điều rất khác với bức thư của ông bộ trưởng. Phụ nữ được ca ngợi không hẳn vì họ là phụ nữ, mà vì họ đã khẳng định vị trí và tiếng nói của mình BẤT CHẤP những định kiến giới, dây trói và gông cùm nhằm vào phụ nữ.

Một người tự hào vì họ là phụ nữ, không hẳn vì một sự thật (vốn không cần nỗ lực tự thân) là cô ấy sinh ra đã là con gái, mà bởi cô ấy đã vượt qua bao nhiêu rào cản kiểu “con gái thì phải…” để trở thành một phiên bản mà cô ấy khát khao, bất kể phiên bản ấy giống như hay khác hơn với những khuôn mẫu mà xã hội muốn cô ấy phải trở thành.

TRỜI CHO

Ngoài những lời khen mà thực ra là dây trói định kiến giới, bức thư của ông Bộ Trưởng còn mắc một lỗi sai cơ bản mang tính khoa học: đó là việc bức thư cho rằng khả năng khiến thế giới này hạnh phúc hơn là bản chất của phụ nữ. Họ sinh ra đã thế. Trời Đất cho họ cái tài năng ấy. Và vì thế, bức thư kêu gọi phụ nữ (gián tiếp có trách nhiệm) đem lại bình an và cân bằng cho thế giới.

Đúng là phụ nữ thường thể hiện lòng trắc ẩn và yêu thương rõ ràng hơn đàn ông. Tuy nhiên, điều này không phụ thuộc 100% vào yếu tố sinh học. Khả năng bao dung, chở che, và xây dựng một cuộc sống nhân văn không được mã hóa bằng nguồn gen mà chỉ các bé gái mới được ông Trời bà Mụ ban tặng.

Ngược lại, khả năng đó được bồi đắp trong quá trình trưởng thành. Chính vì sự tương tác nature-nurture này, những gì ta tưởng là “đặc trưng giới” không hẳn là “bản chất giới”. Nó là hệ quả của một xâu chuỗi, một lát cắt của xã hội, một thời khắc của cuộc sống.

Ví dụ, ở một số nước, nữ sinh viên ngành y nhiều hơn nam sinh viên, nhưng số lượng bác sĩ thì ngược lại. Ở Ấn Độ chẳng hạn, người ta thích lấy vợ là bác sĩ vì đó là một bằng chứng rằng cô ấy thông minh. Sau khi cưới về, chính những người vợ ấy sẽ bị áp lực “phải chăm sóc yêu thương” để bỏ việc ở bệnh viện về nhà làm bà nội trợ. Trời không cho họ chức năng ấy. Chính định kiến và khuôn mẫu xã hội mới là nguồn cơn của tình trạng ấy.

Vì phạm vi của post này không cho phép, nên tôi xin chia sẻ một bài viết kỹ lưỡng, khoa học hơn về chủ đề này ở cuối post. Rất mong mọi người đọc để thấy rằng, “nam tính hay nữ tính” không nhất thiết phải là “nam giới và nữ giới”.

PHỤ NỮ VÀ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ

Cuối cùng, điều tôi thấy gợn nhất trong bức thư của ông bộ trưởng chính là việc bức thư ấy không hề nói gì đến những kế hoạch mà ông có thể làm để thay đổi vị thế của phụ nữ trong ngành khoa học công nghệ mà chính ông đứng đầu.

Nhân ngày 8-3, tạp chí VN Economy đã đăng một bài viết rất có trách nhiệm về tác hại của định kiến giới trong STEM và hậu quả của nó trong việc tối ưu hóa nguồn lực quốc gia.

Bài báo chỉ ra rằng “không có sự khác biệt về năng lực STEM giữa nam và nữ. Các nhà nghiên cứu đã kiểm tra tư duy logic, khả năng giải quyết vấn đề, tính toán và sáng tạo của hàng ngàn người ở nhiều lĩnh vực như kỹ sư, lập trình viên, nhà khoa học, nhà toán học. Kết quả cho thấy cả hai giới đạt tỷ lệ chính xác tương đương khi được đào tạo như nhau, chứng minh rằng năng lực STEM không phụ thuộc vào giới tính mà do yếu tố khác”.

Một trong những yếu tố đó chính là khuôn mẫu và định kiến giới. Ví dụ đơn giản nhất là chính bản thân tôi. Gia đình muốn tôi theo học một lớp nặng về toán, nhưng khi thi đại học, vì là con gái, tôi bị áp lực phải thi sư phạm để thành một giáo viên.

Bài báo của VN Economy đưa ra “khảo sát năm 2023 với gần 7.000 học sinh trên cả nước cho thấy hơn 70% học sinh thường xuyên nghe và đồng ý với quan niệm “con trai hợp làm kỹ sư, con gái hợp làm giáo viên”. Đáng chú ý, 100% giáo viên được phỏng vấn cũng cho rằng con trai có thế mạnh về khoa học tự nhiên, còn con gái phù hợp với môn xã hội”.

Món quà ngày 8-3 mà phụ nữ trân trọng không phải là những lời khen đầy áp lực. Họ sẽ biết ơn ông bộ trưởng gấp nhiều lần nếu họ có thể rũ bỏ trách nhiệm phải “tươi cười rạng rỡ”, phải “lan tỏa yêu thương”, phải kiến tạo “bình an, cân bằng và hạnh phúc cho công sở và thế giới”.

Món quà đẹp nhất mà một người quyền lực như ông bộ trưởng có thể làm không phải là những lời khen định kiến. Tốt hơn hết, đó nên là một lời cam kết với những chính sách thiết thực và hiệu quả để phụ nữ có công bằng về mặt cơ hội hơn trong lĩnh vực khoa học công nghệ.

Với vị thế quyền lực như ông bộ trưởng, bức thư 8-3 hoàn toàn có thể trở thành một lời cam kết để ngành khoa học công nghệ trở thành mũi nhọn của nền kinh tế Việt Nam. Đó cũng là trách nhiệm của người lãnh đạo, đứng đầu một bộ quan trọng, có sứ mệnh phát huy tối đa 50% nguồn lực quốc gia trong “kỷ nguyên vươn mình của dân tộc”.

_____

– Bài viết: Nam tính-Nữ tính không nhất thiết phải là Nam giới-Nữ giới: https://www.facebook.com/CultureMove/posts/726145001639419

– Bài viết của AI gợi ý cho bộ trưởng một bức thư có tinh thần cấp tiến hơn:

Hà Nội, ngày 8 tháng 3 năm 2025

Kính gửi các đồng nghiệp nữ,

Nhân dịp Ngày Quốc tế Phụ nữ 8/3, tôi xin gửi đến tất cả chị em những lời chúc tốt đẹp nhất. Đây không chỉ là ngày để tôn vinh và tri ân những đóng góp của các chị em phụ nữ, mà còn là thời điểm để chúng ta nhìn nhận và khẳng định sự quan trọng của phụ nữ trong ngành khoa học và công nghệ Việt Nam.

Trong suốt thời gian qua, phụ nữ Việt Nam đã có những đóng góp to lớn cho sự phát triển của ngành khoa học công nghệ. Họ không chỉ là những nhà nghiên cứu, nhà phát minh mà còn là những người truyền cảm hứng cho thế hệ trẻ. Những nỗ lực không ngừng nghỉ và tinh thần sáng tạo của các chị em đã tạo ra những thành tựu đáng kể, từ việc phát triển công nghệ mới đến việc cải tiến quy trình sản xuất, và đóng góp cho sự phát triển bền vững của đất nước.

Tuy nhiên, tôi cũng ghi nhận rằng còn nhiều khó khăn mà phụ nữ đang phải đối mặt trong việc phát triển sự nghiệp của mình. Các định kiến giới vẫn còn tồn tại, đôi khi cản trở những cơ hội thăng tiến và sự công nhận xứng đáng cho tài năng và nỗ lực của họ. Bên cạnh đó, việc cân bằng giữa công việc và cuộc sống gia đình cũng là một thách thức lớn đối với nhiều chị em.

Để khắc phục những vấn đề này, tôi cam kết sẽ triển khai các kế hoạch và chính sách cụ thể nhằm tạo ra một môi trường làm việc thân thiện và bình đẳng hơn cho phụ nữ trong ngành khoa học và công nghệ. Chúng ta sẽ xây dựng các chương trình đào tạo và phát triển nghề nghiệp cùng với các chính sách hỗ trợ linh hoạt để từng cá nhân sẽ có cơ hội tối đa trong việc phát triển hết tiềm năng của mình.

Tôi cam kết sẽ thúc đẩy các chính sách nhằm tăng cường sự hiện diện và vai trò của phụ nữ trong các vị trí lãnh đạo, đồng thời khuyến khích sự tham gia tích cực của họ trong các dự án nghiên cứu, phát triển. Tôi tin rằng với sự nỗ lực và đoàn kết của tất cả chúng ta, chúng ta có thể kiến tạo một tương lai tươi sáng hơn cho phụ nữ và toàn ngành khoa học công nghệ.

Hãy cùng nhau chung tay xây dựng một môi trường mà ở đó mọi người đều cảm thấy tự tin, được khích lệ và có cơ hội để phát triển toàn diện. Mỗi nỗ lực của các chị em đều đóng góp vào sự tiến bộ của toàn ngành, và hôm nay, tôi mong rằng tất cả chúng ta sẽ cùng nhau gắn bó, mạnh mẽ và vững bước trên con đường phát triển.

Chúc các chị em sức khỏe, hạnh phúc và vững vàng tiến về phía trước. Hãy cùng nhau đồng hành trong sự nghiệp đổi mới và làm cho ngành Khoa học, Công nghệ và Chuyển đổi số trở thành một nơi đáng sống và đáng tự hào.

Trân trọng!