Chuyện xử án

Tạ Duy Anh

1-8-2023

Có ba câu chuyện liên quan đến xử án mà tôi thuộc từ thời trẻ khi đọc sách nhưng cứ liên tục phải suy ngẫm cho đến tận bây giờ.

Chuyện thứ nhất kể vua Salomon xử kiện vụ hai bà mẹ tranh nhau một đứa bé. Bà nào cũng khẳng định đứa trẻ là con của mình. Không thể tìm ra bằng chứng, vua Salomon bèn đưa ra phán quyết: Sẽ chặt đôi đứa bé, chia cho mỗi bà mẹ một nửa, thế là công bằng! Phán quyết vừa buông ra thì một bà mẹ vội quỳ ngay xuống, khóc lóc khấu đầu van xin nhà vua tha tội vì mình đã nói dối, bởi đứa trẻ là con của bà kia, xin nhà vua trả cho bà ta và XIN ĐỪNG CHẶT ĐÔI đứa bé. Nhà vua bèn chỉ mặt người vừa van xin bảo: “Mụ ra mà bế con mụ về” (Chỉ người mẹ thật mới hành xử như vậy), đồng thời lệnh tống người đàn bà còn lại vào ngục vì tội bắt cóc trẻ con.

Chuyện thứ hai là vụ xử kiện của “quan toà” Xantrô Panxa, nhân vật đánh xe trong tác phẩm Donkihote của Xecvantec, khi ông được làm thống đốc một hòn đảo. Nguyên đơn là một phụ nữ, bị đơn là gã lái buôn. Nguyên đơn tố bị đơn đã cưỡng hiếp chị ta. Nghe xong, Xantrô đập bàn ra ngay phán quyết là gã lái buôn phải bồi thường cho người đàn bà 30 quan tiền vàng, một tài sản rất lớn. Gã lái buôn quỳ mọp xuống kêu oan, trong khi người đàn bà thì vô cùng mãn nguyện, đùm tiền vào áo, cảm ơn “quan toà” sáng suốt như trời rồi xin được về nhà ngay.

Người đàn bà đi rồi nhưng gã lái buôn vẫn một mực kêu oan. Xantrô bèn bảo hắn đứng dậy, ghé tai nói nhỏ: “Đồ ngốc, đuổi theo mụ ta mà lấy lại tiền”. Gã lái buôn nghe xong bèn lao vụt theo người đàn bà khi đó đã cách một quãng xa. Hắn lao vào giằng bọc tiền. Nhưng dù đã dùng hết sức, gã lái buôn vẫn không cách nào đoạt lại được số tiền từ tay người đàn bà. Hai bên bèn túm nhau trở lại gặp quan toà. Xantrô nhìn thấy người đàn bà vẫn bảo vệ được số tiền, trong khi gã lái buôn thì sắp kiệt sức, bèn đập bàn quát: “Con mụ kia, trả lại tiền cho nó!” Người đàn bà tỏ vẻ ngạc nhiên không hiểu sao quan lại giở mặt nhanh thế. Bấy giờ “quan toà” vốn là gã đánh xe ngựa mới dõng dạc đáp: “Nếu nhà ngươi cũng bảo vệ phẩm tiết như vừa bảo vệ túi tiền thì liệu hắn ta có làm gì được không?” (Ý là nếu không vu cáo thì thể nào cũng có yếu tố thông đồng).

Người đàn bà tẽn tò trả lại tiền rồi bỏ đi trong nỗi hổ thẹn.

Chuyện thứ ba liên quan đến trí anh minh của cả một dân tộc. Đó là từ hơn 2.000 năm trước người Do Thái đã có một quy định lạ đời-so với thế giới- trong việc xét xử tội phạm. Hội đồng xét xử gồm 100 thành viên được lựa chọn nghiệt ngã về mặt phẩm hạnh. Ai đó bị 51 người trở lên trong Hội đồng xét xử phán có tội, lập tức hắn ta bị tống giam hoặc đưa đi treo cổ. Nhưng nếu cả 100 người trong Hội đồng cùng phán kẻ nào đó có tội, thì tội nhân lại được tha bổng ngay tức khắc.

Người Do Thái cho rằng khi ai đó bị tất cả chống lại, chắc chắn anh ta không phải là tội nhân tầm thường. Những gì anh ta làm có thể vượt ra khỏi thời đại vì thế nằm ngoài khả năng phán xét công bằng của người đương thời. Trong trường hợp ấy, giữa khả năng để lọt tội phạm, kể cả tội phạm nguy hiểm và khả năng có thể giết oan một người vô tội hoặc phi thường về tài năng, thì toà án Do Thái đã chọn thà để lọt tội phạm.

Những câu chuyện vừa kể, dù là huyền thoại, hư cấu văn học hay sự thật đều hàm ý rằng bất cứ ai, dù là thiên tài, cũng có thể mắc sai lầm bởi khả năng của con người là có hạn. Vì thế người thông minh chính là người nhận ra những giới hạn của mình.

Khi một quan toà tự tin đến mức cho mình là người hoàn hảo về trí tuệ, thì phải nghiêm cấm anh ta ngồi ghế xét xử. Nguy cơ có rất nhiều người bị kết án oan bởi anh ta là vô cùng lớn. Bởi sẽ không còn khoảng trống của sự do dự trong phán quyết mà anh ta đưa ra. Chính cái khoảng trống thể hiện sự thiếu tự tin ấy, là chỗ để trái tim chen ngang và nói tiếng nói của mình. Tiếng nói ấy mang theo toàn bộ kinh nghiệm sống, toàn bộ kinh nghiệm lịch sử về lẽ phải, toàn bộ kinh nghiệm về cái có lý ở đời mà không ngôn ngữ nào có thể mô tả hết. Những kinh nghiệm đó không thể thay thế các phán xét dựa trên những bằng chứng mà lý trí tin cậy, càng không thể thay thế các nguyên tắc pháp lý là mọi sự phải được chứng minh bằng thứ ngôn ngữ rõ ràng, có logic khoa học, theo đúng chính tả và không bị hiểu sai…nhưng nó có giá trị như một phương tiện tiếp cận sự thật.

Nhận diện sự thật thì chỉ lý lẽ không thôi là không chắc chắn.

Nhân vật trong tiểu thuyết mang tính hồi ức Người tù khổ sai Papilon là nhân vật có thật. Toàn bộ cuốn sách là diễn biến của hơn chục cuộc vượt ngục khủng khiếp của người tù tên là Papilon. Có không biết bao nhiêu nguy hiểm luôn cận kề bên anh ta với mỗi lần vượt ngục đó. Papilon hoàn toàn ý thức được rằng, anh ta có thể phải chết, thậm chí chết một cách đau đớn như bị bắn vỡ sọ và rơi xuống nền đá từ độ cao hàng trăm mét, bị thú rừng xé nát, bị cá mập nuốt sống, bị làm mồi nhắm rượu cho bọn cướp biển…Ngoài ra là trùng trùng nguy hiểm không thể nào lường hết dựng lên trước mặt anh ta. Nhưng anh ta vẫn không bỏ cuộc.

Nếu chỉ vì mục tiêu được sống, chắc chắn không ai đủ can đảm làm như vậy. Vì trong tù anh ta cũng có thể đạt được điều đó. Động cơ lớn nhất thúc giục anh ta hành động chính là vì sau phán quyết của toà án kết tội anh ta, sự thật vẫn thuộc về phía anh ta. Mà nói như một nhà triết học Hy Lạp thì: “Khi có sức mạnh của sự thật trong tay, tôi chẳng phải sợ gì hết”. Anh ta chiến đấu để đòi lại những thứ đã bị tước mất một cách bất minh và bất lương. Khi đó sức lực của con người là vô cùng khủng khiếp, cả ở khả năng tự vệ cũng như gây họa cho xã hội.

Xử án là dựa trên bằng chứng và lý lẽ. Nhưng có những lý lẽ cao nhất lại chỉ có trái tim lương thiện mới minh định được. Trái tim có thể không nên can dự vào quá trình xét xử, nhưng mọi phán quyết cuối cùng của bất cứ phiên toà nào, nên tham khảo tiếng nói của nó.