Những người kiến tạo quốc gia

Nguyễn Đắc Kiên

1-3-2023

Sáng nay mở FB, tôi bàng hoàng thảng thốt trước tin GS Trần Hữu Dũng – chủ trang Viet-studies, vừa đột ngột qua đời ở Mỹ.

Không cần kể đến những Hội thảo Hè, không cần kể đến tạp chí Thời Đại Mới, chỉ riêng việc dựng nên và cần mẫn duy trì trang Viet-studies suốt từng đó năm đã là xứng một kỳ công muôn một. Để làm được việc đó hẳn ông phải có một tấm lòng sâu nặng thiết tha với đất nước, với Việt Nam ghê gớm lắm.

Tôi bàng hoàng thảng thốt vì đất nước chúng ta đã đột ngột mất đi một tài sản quý giá nhường ấy.

Tôi bàng hoàng thảng thốt vì con đường hiện đại hóa Việt Nam lại mất đi một yếu nhân với lòng yêu quê hương lặng thầm, thiết tha nhường ấy.

Trong hồi ký “Những ngày chưa quên”, tác giả Đoàn Thêm có kể câu chuyện về “anh kiến trúc sư D”, thời Đệ nhất Cộng hòa. “Anh kiến trúc sư D” yêu kịch nghệ và nặng lòng với công việc phát triển văn hóa nước nhà. Thấy cảnh “văn hóa cứ ngủ say”, thấy cảnh “người ta coi rẻ văn hóa đến nỗi một cơ quan văn hóa như Nha Văn Hóa bị bỏ quên trong một trụ sở tồi tàn nhất ở đường Công Lý”, anh quyết phải làm gì đó.

Anh tìm mọi cách để tiếp cận ông Nhu, bà Nhu và những người thân cận để vận động để cho ra một tờ tạp chí, một cơ sở văn nghệ.

Tờ tạp chí và cơ sở văn nghệ đó sau này cũng sớm chết yểu cùng với cha đẻ của nó, “anh kiến trúc sư D”, nhưng tấm lòng thiết tha vì đất nước của “anh” thì vẫn còn đó. Đóng góp lặng thầm của “anh” cho công cuộc phát triển văn hóa dân tộc thì vẫn luôn ở đó. Nó đã được kế thừa bởi những người như GS Trần Hữu Dũng, và chắc chắn sẽ còn được kế thừa bởi rất rất nhiều người khác nữa, ở những thế hệ mai sau trên đất nước chúng ta.

“Kiến tạo quốc gia” không phải là cái gì đó to tát, cũng không phải là đặc quyền riêng có của những chính trị gia, những chính khách, đó là công việc mà ai cũng có thể làm, ai cũng có thể chung vai góp sức.

Những công việc như “anh kiến trúc sư D”, như GS Trần Hữu Dũng đã làm, đó chính là “kiến tạo quốc gia” vậy.

Cái cơ sở văn nghệ của “anh kiến trúc sư D”, theo mô tả của tác giả Đoàn Thêm, cũng chẳng to tát gì. Nó chỉ là một căn nhà trên phố Bùi Viện sửa sang lại thành một quán văn nghệ, vừa làm quán ăn vừa làm nơi trình diễn kịch nghệ, treo tranh, giới thiệu thơ, hòa tấu nhạc… nhưng đó là tâm huyết cả đời của “anh kiến trúc sư D”, nhưng nó sẽ trường tồn trong ký ức của dân tộc.

Người ta thường kỳ vọng hoặc thường chỉ nhìn vào những thay đổi lớn lao như một trận động đất hủy diệt, nhưng cách một xã hội xoay chuyển thì không bao giờ như vậy. Nó thường chậm chạp, thậm chí quá chậm chạp, tế vi, thậm chí quá tế vi và rất thường khi xuất phát từ những con người lặng thầm nhỏ bé, hầu như không thể nào nhận biết được tức khắc.

“Có một sự thay đổi ở Việt Nam, đất nước này sẽ không bao giờ còn như trước. [Hãy] nhìn đường chân trời đầy những ăng-ten tivi, rồi nghẹt thở vì khói xe Honda. Những cải tiến này mới chỉ là khởi đầu. Giờ, những con người này đã biết đến chúng, bất chấp hậu quả có ra sao thì họ cũng sẽ không buông chúng ra – cho Charlie hay bất kỳ ai khác. Những lợi ích thiên về vật chất này là thứ mà những người Việt Nam bình thường sẽ cố gắng giữ chặt lấy và chấp nhận hơn bất kỳ học thuyết triết học ngọt ngào nào.”

Những nhận xét trên trích từ báo cáo của nhóm cố vấn Mỹ ở Cà Mau, tóm tắt lại những thay đổi ở đồng bằng châu thổ sông Cửu Long năm 1971, được David Biggs dẫn lại trong tác phẩm Đầm Lầy. Những “ghi nhận thay đổi về môi trường và xã hội” như thế này, theo David Biggs, tác giả cuốn Đầm Lầy, “hiếm khi” được các cơ quan báo chí ở Sài Gòn và Washington đề cập đến. Tức là, nó hiếm khi được công luận biết đến, hay để ý tới.

Điều này có lẽ vẫn đúng cho đến bây giờ. Những thay đổi cốt yếu, không thể đảo ngược một khi diễn ra, thường âm thầm, hầu như không được công luận biết đến hay để ý tới, nhưng một khi chỉ cần những người dân bình thường đã “nắm chắc” được nó, họ sẽ không buông bỏ, nó sẽ trở thành những thay đổi quyết định, thành những biến chuyển không thể đảo ngược. Và điều quan trọng là bất cứ ai, trong bất cứ địa vị hay lĩnh vực nào, cũng có thể làm nên những thay đổi cốt yếu như thế, chỉ cần họ có một tấm lòng, một ý thức kiến tạo quốc gia.