Từ tượng, nghĩ chuyện người!

Sự hiện diện của một “vùng ký ức” ngay giữa lòng đô thị hiện đại (với tuyến đường sắt đô thị Bến Thành – Suối Tiên khai mở) không chỉ là phép kiến trúc chuẩn mực mà, quan trọng là phép ứng xử có trước có sau, biết mình biết người, khôn ngoan, tỉnh thức.

Cả việc “ngước nhìn” bức tượng của tiền nhân, cũng gợi và nhắc hậu thế bao điều nên biết.

Người chỉ xếp thứ hai, sau vua trên tờ hòa ước tại hội thề Đông Quan, vị tướng tài đóng góp công lớn trong chiến thắng Chi Lăng nhưng cũng là người đã nhìn nhận ra mà nói với người thân rằng “nhà vua (chỉ Lê Lợi) có tướng như Việt Vương (Câu Tiễn) không thể cùng sung sướng được”.

Không can gián nổi vua đang nghe theo lũ quyền thần (mà hầu hết là đám con cháu hoàng thân), cũng không chịu ở lại như Nguyễn Trãi – người anh em bà con họ ngoại – để rồi phải nhận cái chết oan khiên; Trần Nguyễn Hãn xin về quê cũ, nhưng cũng chết tức tưởi.

Ông chết vì cái “dại” về quê, vốn cách kinh thành không xa, lại xây cất điền trang thật lớn, thuần voi, luyện ngựa, lại còn sắm cả binh khí. Lời sàm tấu ông “mưu tạo phản” đến với vị vua về già đã khiến ông rước họa.

Ông chết bởi tận sâu xa, mối xung đột tự vô thức giữa một bên là hậu duệ hoàng tộc nhà Trần (cụ tổ là Trần Quang Khải, cụ sơ là Trần Nguyên Đán – tức ông ngoại của Nguyễn Trãi), có học thức, giỏi binh pháp với một bên là vị thủ lãnh vốn xuất thân “nương thân hoang dã” nơi miền Lam Sơn. Chính sau này, vua Thái Tổ hối hận vì đã nghe lời cháu ruột Lê Quốc Khí mà hãm hại hiền tài, ra lệnh bất cứ lời tố cáo, sàm tấu gì của bọn này đều không được nghe theo!

Nhìn lại bài học thời hậu chiến – hơn 600 năm sau – những ứng xử, đối đãi của “bên thắng cuộc” với chính người-trong-cuộc, chứ không chỉ với “bên thua cuộc”, cũng biết nhiêu điều cần nhìn lại.

“Trước kia, trong cuộc chiến đấu một mất một còn để giữ gìn đất nước, Chúa thượng còn nằm gai nếm mật với dân, chấp nhận hy sinh gian khổ về mình, nên muôn dân dù mất mát, đau thương, chết chóc, đói nghèo vẫn bền gan vững chí. Giờ đây Chúa thượng thích ăn sung mặc sướng, thích lời ngon ngọt êm tai, trong khi người dân vẫn còn đang chịu hàm oan, bất công, lầm than, khổ ải…Thần chỉ muốn nhắc nhở Chúa thượng chớ ngủ quên trên xương máu và nước mắt nhân dân”.

Nghe như lời của Đức Thánh Trần, của tướng quốc Trần Nguyên Hãn, của Ức Trai Nguyễn Trãi, kỳ thực là một đoạn trong Diễn kịch một mình của tác giả Lê Duy Hạnh (NSND Bạch Tuyết độc diễn năm 1992).

Chuyện mới hôm qua, tôi chạy về An Phú Đông, gặp cụ bà gần 100 tuổi, người bám trụ qua hai mùa kháng chiến, bom cày đạn xới vẫn không rời, nấu cơm nuôi “sấp nhỏ”. Nay, tuổi gần đất xa trời, nhà xuống cấp, hễ mưa là thức cả đêm tát nước ra hiên. Mà muốn xây cái nhà, xin được lên đất thổ cư, chính quyền nói đã hết quota. Bà cười, như nói với chính mình, ngày trước, sống chết với đất này, ai biết đâu là đất trồng cây, đất nông nghiệp, đất xây nhà đâu con…

Là lời của người, của tượng.