Mikhail Gorbachev đã chết

The Economist

Cù Tuấn, dịch

31-8-2022

Tóm tắt: Nhà lãnh đạo cuối cùng của Liên Xô cũng là kiến trúc sư đã đặt nền móng cho sự sụp đổ của nó.

Hai bức tượng anh hùng trong phòng lưu niệm của Mikhail Gorbachev là các nhà tư tưởng xã hội chủ nghĩa thế kỷ 19, Alexander Herzen và Vissarion Belinsky, những người có mối quan tâm chính là phẩm giá cá nhân, và ông hầu như thuộc lòng những cuốn sách của họ. Khi họ xuất hiện trên sân khấu Nga, trong bộ ba nhạc kịch “The Coast of Utopia” của Tom Stoppard, Gorbachev đã đi xem trọn bộ. Vào cuối buổi biểu diễn, ông được xướng tên trên sân khấu và được khán giả hoan nghênh nhiệt liệt, dù rằng phần lớn trong số họ chưa được sinh ra khi ông trở thành tổng bí thư cuối cùng của Liên Xô vào năm 1985.

Perestroika (“tái cấu trúc” hay “cải tổ”) mà ông khởi xướng sau khi nắm giữ vị trí Tổng bí thư không bao giờ đến được cái đích mà ông muốn, một chủ nghĩa xã hội dân chủ và nhân văn – có lẽ vì cái đích để đến đó chỉ là một ước mơ không tưởng, chứ không phải là một địa điểm có thật. Đối với giới tinh hoa của nước Nga hiện đại, Gorbachev có vẻ là một người kỳ quặc nếu không muốn nói là một kẻ phản bội: một kẻ ngu ngốc đã khiến Liên bang Xô Viết sụp đổ, và không cướp được nhiều tiền từ hệ thống này. Gorbachev có quyền lực, một cuộc sống thoải mái và nắm giữ số phận của hàng trăm triệu người – và ông đã để tất cả trôi tuột khỏi kẽ tay khi vào ngày 25 tháng 12 năm 1991, ông từ chức Tổng thống Liên Xô.

Ông đã dành tám giờ họp với Boris Yeltsin, tổng thống Nga và đối thủ truyền kiếp của ông, thảo luận về việc chuyển giao quyền lực. Sau đó, Gorbachev đến và nằm nghỉ trong văn phòng của mình – lần cuối cùng. Khi Alexander Yakovlev, người đồng nghiệp thân cận nhất của ông, bước vào, ông ta thấy Gorbachev đã khóc. “Bạn thấy đấy, Sasha,” ông nói, “mọi chuyện đã diễn ra như thế.”

Gorbachev không có ý muốn Liên Xô chết đi như vậy. Người đã kết thúc Chiến tranh Lạnh, người đã thay đổi tiến trình lịch sử thế kỷ 20, không phải là một nhà bất đồng chính kiến, ​​cũng không phải là một nhà cách mạng. Gorbachev có ý định cải tổ Liên Xô chứ không phải phá hủy nó. Nhưng sự ác cảm với bạo lực và niềm tin của ông vào Khai sáng đã đủ để kết liễu một hệ thống được xây dựng trên sự đàn áp và dối trá.

Gorbachev sinh năm 1931, ngay sau khi Stalin nắm hoàn toàn quyền lực và phát động phong trào tập thể hóa nhằm xóa bỏ giai cấp nông dân. Ông lớn lên ở miền nam nước Nga, một vùng nông nghiệp trù phú, nơi sinh sống của những người Cossack chưa từng biết đến chế độ nông nô, trong một ngôi làng có tên là Privolnoye, có nghĩa là “tự do”. Một trong những người ông của ông đã treo các biểu tượng Chính thống giáo trong nhà; những bức chân dung ưa thích khác là của Marx và Lenin. Giống như nhiều người trong thế hệ của mình, Gorbachev giữ gìn ý thức chung, sự cẩn trọng và bảo thủ của một người nông dân. Ông cũng có thể lực của một người đã làm nông từ ​​thuở nhỏ.

Chính sự nhạy cảm và bản năng của con người, nhiều năm sau, đã cho phép Ronald Reagan thấy ở ông Gorbachev không chỉ là một người theo chủ nghĩa Mác-Lê-nin, mà là một người mà Reagan có rất nhiều điểm chung. Cả hai đều là những người đàn ông tự lập trưởng thành trong các cộng đồng nông dân nhỏ, cả hai đều tin vào sự tử tế, cả hai đều thể hiện sự lạc quan và tự tin của những năm sau chiến tranh.

Sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh được định hình chủ yếu bởi mối quan hệ này cũng như sự kém cỏi của nền kinh tế Liên Xô. Gorbachev, người quan tâm đến việc cải thiện điều kiện sống của người dân quê hương hơn là vị thế của một siêu cường mà ông cho là đương nhiên, đã thấy việc tiếp tục một cuộc chạy đua vũ trang không có ý nghĩa gì.

Đó là kết thúc hợp lý của một cuộc hành trình bắt đầu từ cái chết của Stalin. Khi Nikita Khrushchev tố cáo sự sùng bái cá nhân của Stalin vào năm 1956, ông Gorbachev là một trong những lãnh đạo đảng còn trẻ có trách nhiệm truyền bá thông điệp này cho những người Cộng sản trong hệ thống. Xoá bỏ những xuyên tạc của chủ nghĩa Stalin ra khỏi chủ nghĩa xã hội là công việc cả đời của ông. Gorbachev lên nắm quyền mà không có kế hoạch hay chương trình cải cách nào: sau 18 năm trì trệ, ông chỉ có niềm tin đơn giản rằng “Chúng ta không thể tiếp tục sống như thế này”. Thay vào đó, ông đã đem đến cho Liên Xô sức trẻ, năng lượng và điều chưa lãnh đạo nào mang đến: tính nhân văn.

Chỉ một năm sau đó thảm họa xảy ra: một vụ nổ hạt nhân ở Chernobyl. Vụ tai nạn mà chính phủ cố gắng che đậy này là biểu hiện của sự rối loạn chức năng, sự kiêu ngạo và coi thường mạng sống của con người. Gorbachev đã nắm bắt cơ hội của mình, và ông đã lên án một hệ thống “bị lũng đoạn bởi việc thích làm hài lòng người khác, nịnh hót lẫn nhau, bắt bớ những người có suy nghĩ khác biệt, tính thích khoe mẽ, làm việc dựa trên quan hệ cá nhân và quan hệ gia tộc.” Thay vào đó, ông đã khởi xướng glasnost – sự cởi mở. Ông nói với các đồng nghiệp rằng đây là chủ nghĩa xã hội đích thực.

Với tinh thần đó, năm 1989, ông tuyên bố cuộc bầu cử cạnh tranh đầu tiên vào Xô viết Tối cao. Ông cũng đồng ý rằng quá trình tranh cãi của hai ứng cử viên nên được truyền hình trực tiếp lần đầu tiên. Hàng triệu người đã thấy Andrei Sakharov, một nhà vật lý bất đồng chính kiến ​​mà ông đã gọi lại từ thời lưu đày, công khai thách thức Gorbachev. Trong vài ngày đó, độc quyền chính trị của Đảng Cộng sản đã bị phá vỡ, và sự bí ẩn về quyền lực của nó cũng rơi rụng theo.

Đây cũng là một tín hiệu cho tất cả các nước thành viên của Liên Xô rằng Liên Xô đang tan rã. Vào đầu năm 1991, trong một tuyệt vọng cố gắng nắm giữ đất nước, ông đã tự liên kết với các lực lượng đàn áp, đưa xe tăng Liên Xô vào Litva. Vài tháng sau, chính lực lượng do KGB lãnh đạo này đã tiến hành một cuộc đảo chính và quản thúc ông tại Crimea, nơi ông đang đi nghỉ mát. Khi vụ đảo chính sụp đổ và Gorbachev trở lại Matxcơva, ông đã chọn về nhà để chăm sóc cho người vợ Raisa đang bị đột quỵ, thay vì đóng vai một chính trị gia của quần chúng.

Với việc thể hiện tình cảm không giấu giếm dành cho vợ, ông Gorbachev đã vi phạm quy tắc rằng các nhà cầm quyền Nga cần xóa bỏ hoàn toàn cuộc sống riêng tư. Nhưng một lần nữa, việc đặt cuộc sống riêng tư lên trên lợi ích phù du của nhà nước là quan điểm chính của ông. Rời khỏi chức vụ không phải là dấu chấm hết cho cuộc đời Gorbachev, giống như hầu hết những người tiền nhiệm của ông. Và không giống như những người kế vị, Gorbachev không có gì phải sợ hãi, vì ông không có tài sản gì phải che giấu. Trong những năm đầu tiên sau khi từ chức, Gorbachev đã đóng quảng cáo cho Pizza Hut để kiếm tiền. Theo tiêu chuẩn của giới thượng lưu Nga ngày nay, Gorbachev là một người nghèo. Số tiền từ giải Nobel hòa bình năm 1990 của ông được sử dụng để thành lập Novaya Gazeta, một tờ báo tự do của Nga.

Khi vợ ông Raisa được chẩn đoán mắc bệnh ung thư máu, Gorbachev đã đưa vợ đến một phòng khám ở Đức để chăm sóc và ôm vợ trong vòng tay nông dân của mình. Ngay sau khi chôn cất bà, Gorbachev đã xuất hiện tại một bữa tiệc ở hậu trường tại Nhà hát Nghệ thuật Matxcơva. Một diễn viên đã yêu cầu vị cựu Tổng thống đọc hoặc hát một cái gì đó. Tất cả mọi người đều sững sờ vì xấu hổ, ngoại trừ Gorbachev. Đám đông chừa không gian cho ông, và ông đã hát một bài thơ của Lermontov, “Con đường tôi bước một mình. Mịt mù dĩ vãng lung linh sương mù”.