TS Nguyễn Sỹ Phương, CHLB Đức
24-5-2017
Các quan điểm chính trị học ngày nay đều dựa trên 2 phạm trù cơ bản “Nhà nước“ và “Nhân dân“ theo nguyên lý “nhà nước của dân, do dân, vì dân“ vốn quyết định nguyên tắc vận hành của bộ máy chính quyền và mang ý nghĩa thiết thực hàng ngày đối với cuộc sống từng người dân; nhất là mỗi khi cán bộ công chức hành xử có vấn đề nguyên lý đó lại được đưa ra như một thước đo để kiểm định. Chính vì tầm quan trọng đó mà Chủ tịch Hồ Chí Minh ngay khi mới giành được chính quyền, cách đây tới 72 năm, đã cụ thể hoá thành nguyên tắc về mối quan hệ giữa cán bộ công chức với người dân: “Nếu Chính phủ làm hại dân thì dân có quyền đuổi Chính phủ. Từ Chủ tịch nước đến giao thông viên cũng vậy, nếu không làm được việc cho dân, thì dân không cần đến nữa“. Nghĩa là, người dân được lấy làm thước đo (gốc, mục đích), quyết định bộ máy nhà nước (đuổi chính phủ), thải hồi cán bộ công chức sai phạm.
Mới đây nhất, Tân Bí thư Tp Hồ Chí Minh Nguyễn Thiện Nhân phát biểu khi nhậm chức: “Cán bộ phải biết nghe dân, biết sợ khi dân không hài lòng“.
Trước vụ việc cụ thể xảy ra sai phạm như vụ tranh chấp đất đai tại Đồng Tâm (Mỹ Đức, Hà Nội) vừa qua, Bộ trưởng, Người phát ngôn Chính phủ Mai Tiến Dũng, tuyên bố “tinh thần của chúng ta (cán bộ công chức) là hết sức minh bạch, hết sức công khai, và sòng phẳng”, “nếu chúng ta sai, chúng ta nhận lỗi“.
Khái niệm cán bộ, công chức ở đây có thể hiểu 3 nghĩa: – Nghĩa một tổ chức, cơ quan công quyền, mang tính “tập hợp“ tất cả thành viên của cơ quan đó; – Nghĩa pháp nhân, tổ chức cơ quan đó có tư cách pháp nhân do người đứng đầu đại diện thay mặt; – Nghĩa cụ thể từng thành viên cán bộ công chức thực thi công vụ (“từ chủ tịch nước đến giao thông viên“).
Với 3 nghiã trên, khi cả tổ chức, cơ quan hay 1 thành viên nào trong tổ chức đó sai, tập thể tất cả thành viên trong tổ chức đó không chịu trách nhiệm trước pháp luật mà chỉ người đại diện pháp nhân cùng những thành viên trực tiếp sai phạm chịu trách nhiệm. Tòa án không bao giờ xét xử bị cáo là một tổ chức mang tính tập hợp, ra bản án chung áp dụng “đổ đồng“ cho tất cả thành viên trong tổ chức đó (trong lịch sử những chế độ độc tài bị toà án quốc tế xét xử, chỉ tổng thống và những cá nhân chịu trách nhiệm chính phải ra trước toà).
Vì vậy khi cơ quan công quyền sai, tập hợp tất cả thành viên của nó chỉ có thể nhận lỗi theo nghĩa đạo đức và chính trị đối với bên bị thiệt hại. (Ở Đức, nhiều đời tổng thống đã tới các nơi đặt bia tưởng niệm nạn nhân diệt chủng của Đức Quốc xã ở nước ngoài đặt vòng hoa và thay mặt nước Đức xin lỗi dân tộc họ).
Còn trách nhiệm pháp lý của cánbộ công chức và đại diện pháp nhân sai phạm được Luật cán bộ công chức 22/2008/QH12 quy định chi tiết các hình phạt “hành chính“ khi sai phạm: a) Khiển trách; b) Cảnh cáo; c) Hạ bậc lương; d) Giáng chức; đ) Cách chức; e) Buộc thôi việc (Điều §78 đối với cán bộ, Điều §79 đối với công chức).
Hình thức cao nhất buộc thôi việc được quy định tại Điểm 3: Cán bộ phạm tội bị Toà kết án có hiệu lực thì đương nhiên thôi giữ chức vụ (đối với cán bộ), thôi việc (đối với công chức).
Như vậy hình phạt hành chính cao nhất “đương nhiên“ bao hàm hệ dẫn của hình sự. Điều đó có nghĩa trước khi áp dụng biện pháp phạt hành chính cao nhất, bất kỳ cán bộ công chức nào khi sai phạm có dấu hiệu hình sự, đều phải chờ kết qủa điều tra xét xử hình sự. Trong các dấu hiệu đó, có tội được coi là vấn nạn nước ta hiện nay được Đảng và Nhà nước đặc biệt quan tâm: “cố ý làm trái quy định của nhà nước về quản lý kinh tế gây hậu quả nghiêm trọng“ quy định tại Điều §165 BLHS: Gây thiệt hại từ 1 trăm triệu đồng đến dưới 3 trăm triệu đồng thì bị phạt cải tạo không giam giữ đến 3 năm hoặc phạt tù từ 1 năm đến 5 năm; Thiệt hại từ 3 trăm triệu đồng đến dưới 1 tỷ đồng phạt tù từ 3-12 năm; từ 1 tỷ đồng trở lên phạt tù từ 10-20 năm.
Như ở Đức, Cựu Tổng thống Wulff buộc phải từ chức ngày 17.2.1012 (biện pháp hành chính), bởi một ngày trước đó Viện Kiểm sát Hannover đệ đơn lên Quốc hội Liên bang yêu cầu hủy ngang quyền miễn trừ dành cho Tổng thống để mở cuộc điều tra cáo buộc tội vụ lợi (thuộc hình sự), khi năm 2007 đi nghỉ mát cuối tuần ở Syl được người bạn chủ xưởng phim bao tiền khách sạn, đi dự Lễ hội tháng 10 ở München được khách sạn miễn phí phòng ở cho con trên 700 Euro mà không thuộc diện được hưởng tiêu chuẩn đãi ngộ. Viện kiểm sát cũng là tập thể cán bộ công chức, vậy vấn đề đặt ra ở họ ai có thẩm quyền chỉ thị cho Viện Kiểm sát Tiểu bang ra quyết định điều tra Tổng thống Liên bang, để thực hiện “hết sức minh bạch, hết sức công khai, và sòng phẳng“ (nghĩa là không ngoại trừ một ai)? Không ai cả, mà đó là chức năng, thẩm quyền của các cơ quan tố tụng, cũng như bất kỳ cơ quan công quyền nào khác được mặc định là độc lập (có tư cách pháp nhân). Người đứng đầu phải có trách nhiệm tự tổ chức thực hiện, nếu không chính họ sẽ bị pháp luật chế tài, được quy định tại Luật Công chức Đức BeamtStG. Vì vậy, ở họ bất kỳ quan chức đứng đầu cấp nào cũng đều trong trạng thái luôn bị pháp luật giám sát, bị chế tài nếu để xảy ra sai phạm. Như trường hợp ở Leipzig cách 2 năm trước, một người mẹ trẻ đơn thân nghiện hút bị sốc ma tuý chết trong nhà, đưá con lên 3 bị bỏ đói khát chết theo bên mẹ sau hơn chục ngày hàng xóm mới phát hiện được. Lập tức Viện kiểm sát cho mở cuộc điều tra lên tận Thị trưởng – đại diện pháp nhân cho chính quyền điạ phương.
Tham khảo Luật Công chức họ, có thể bổ khuyết được cho luật nước ta về trách nhiệm cán bộ công chức sai phạm đối với người dân, một khi thực tế áp dụng nó xảy ra vướng mắc:
Luật họ quy định hình phạt hành chính chỉ mỗi thôi việc (Điều §21) bởi thực ra công chức cũng chỉ là người hưởng lương làm việc theo “hợp đồng lao động“ hoặc “quy chế“ như bất kỳ người lao động nào. Để công việc hành chính được công chức thực thi tự động, độc lập, tự chịu trách nhiệm hoàn toàn trước pháp luật, mà không cần bất kỳ một sự chỉ đạo lãnh đạo nào (ngoại trừ cấp trên họ, nếu có), Điều §33 quy định nguyên tắc công chức chỉ phục vụ nhân dân (lấy nhân dân làm thước đo), không phục vụ cho bất kỳ tổ chức, đảng phái, quyền lực nào (theo thể chế họ). Cách đây dăm năm Hội người Việt Leipzig tổ chức Tết Nguyên đán mời Thị trưởng tới dự. Trước giờ khai mạc bị cảnh sát tới phong toả hội trường bởi kiểm tra chống cháy trước đó không bảo đảm điều kiện luật định. Lãnh đạo Hội năn nỉ viện lý do đã mời thị trưởng, các quan chức dự và đang trên đường tới. Họ trả lời, “đến ngay cả Tổng thống, Thủ tướng tới cũng vậy thôi, bởi chúng tôi chịu trách nhiệm trước pháp luật với tính mạng của cộng đồng trước nguy cơ hoả hoạn chứ không phải họ“.
Đặc biệt Điều §36 hoàn toàn khác ta. Họ quy định công chức phải chịu hoàn toàn trách nhiệm cá nhân đối với pháp luật khi thực thi công vụ. Nếu thấy công vụ đó vi phạm luật pháp phải báo cáo cấp trên không được chậm trễ, và nếu không được chấp nhận phải báo cáo vượt cấp. Nếu không được chuẩn y, hoặc trong trường hợp khẩn cấp, vẫn phải chấp hành mà không bị chịu trách nhiệm cá nhân, tuy nhiên chỉ trong trường hợp hành xử đó không vi phạm nhân phẩm, không vi phạm luật hình sự hay hành chính mà công chức đó có thể nhận biết được. Quy định này nhằm bảo đảm cho bộ máy công chức vô hiệu hoá được các mệnh lệnh hành chính của bất kỳ cấp trên nào trái pháp luật, trái quy định hành chính, xâm phạm lợi ích người dân. Nên ở họ không có vấn nạn quan chức từ thấp lên cao vi phạm pháp luật, tham nhũng; chỉ cần vụ lợi 700 Euro như Tổng thống Wulff là đã bị điều tra, mất chức.
Trong khi đó Luật Cán bộ Công chức ta quy định họ được miễn trách nhiệm khi chấp hành quyết định trái pháp luật của cấp trên nếu đã báo cáo người ra quyết định trước khi chấp hành (Điều §77). Luật Đức không thể có Điều khoản này, bởi theo họ vô hình dung đã đặt quyết định của người đứng đầu trên cả pháp luật, như vương tước. Cũng có nghĩa bất kỳ cấp trên nào cũng có thể sử dụng các cấp dưới hành xử trái pháp luật, bất chấp nhân phẩm, lợi ích, tính mạng người dân, ngay cả khi người dân đứng ra bảo vệ luật pháp, kể cả bảo vệ chính thể lúc chính biến.
Thực tế ở ta, mọi sai phạm, tham nhũng, vụ lợi của những cán bộ lãnh đạo cấp Trung ương bị kỷ luật vừa qua tự mình họ không thể nào thực hiện được, nếu không sử dụng cấp dưới vốn được quyền, hành xử trái pháp luật mà không bị hề hấn gì nên nhất mực phục vụ họ. Rốt cuộc, nếu không cải cách được thể chế trên lĩnh vực hành chính, thì mọi chủ trương đường lối chính sách của Đảng Nhà nước dù thần kỳ tới đâu cũng luôn có thể bị ách tắc biến dạng bất kỳ lúc nào khi qua công đoạn bộ máy hành chính cán bộ công chức thực thi bởi những lỗ hổng luật định như vậy.
Ở Đức, cựu Tổng thống Wulff buộc phải từ chức ngày 17-2-1012 (biện pháp hành chính), bởi một ngày trước đó, Viện Kiểm sát Hannover đệ đơn lên Quốc hội Liên bang yêu cầu hủy ngang quyền miễn trừ dành cho tổng thống để mở cuộc điều tra cáo buộc tội vụ lợi (thuộc hình sự). Bởi vì, vào năm 2007, khi đi nghỉ mát cuối tuần ở Syl, ông tổng thống này được người bạn chủ xưởng phim bao tiền khách sạn, khi đi dự Lễ hội tháng 10 ở München thì được khách sạn miễn phí phòng ở cho con trên 700 euro mà không thuộc diện được hưởng tiêu chuẩn đãi ngộ.
Ai có thẩm quyền chỉ thị cho viện kiểm sát tiểu bang ra quyết định điều tra tổng thống liên bang, để thực hiện “hết sức minh bạch, hết sức công khai, và sòng phẳng” (nghĩa là không ngoại trừ một ai)? Không ai cả, mà đó là chức năng, thẩm quyền của các cơ quan tố tụng, cũng như bất kỳ cơ quan công quyền nào khác được mặc định là độc lập (có tư cách pháp nhân). Người đứng đầu phải có trách nhiệm tự tổ chức thực hiện, nếu không chính họ sẽ bị pháp luật chế tài, được quy định tại Luật Công chức Đức BeamtStG.
Vì vậy, ở Đức, bất kỳ quan chức đứng đầu cấp nào cũng đều trong trạng thái luôn bị pháp luật giám sát, bị chế tài nếu để xảy ra sai phạm. Như trường hợp ở Leipzig cách hai năm trước, một người mẹ trẻ đơn thân nghiện hút bị sốc ma túy chết trong nhà, đứa con ba tuổi bị bỏ đói, khát đã chết theo bên mẹ, tới hơn chục ngày sau hàng xóm mới phát hiện. Lập tức viện kiểm sát cho mở cuộc điều tra lên tận thị trưởng – đại diện pháp nhân cho chính quyền địa phương.
*(Xem thêm bài cùng tên đăng trên Thời báo Kinh tế Sài Gòn)
