Kỷ niệm 75 năm ngày Hiến pháp Đức được công bố: Thành tựu và thách thức

Đỗ Kim Thêm

21-5-2024

Tuần này, Cộng hòa Liên bang Đức làm lễ kỷ niệm lần thứ 75 (23/5/1949 – 23/5/2024) ngày công bố Luật Cơ bản (Das Grundgesetz, tên gọi khác của Hiến pháp). Cho dù nước Đức trải qua bao nhiêu biến cố, Hiến pháp Đức năm 1949 vẫn là nền tảng pháp lý vững chắc, giải quyết các vấn đề quan trọng cho dân chúng.

Hiện nay, Hiến pháp này vẫn tiếp tục mang lại các thành tựu rực rỡ cho tòan dân Đức và nó sẽ được tiếp tục tu chỉnh để đáp ứng những thách thức mới như biến đổi khí hậu và nền dân chủ đang bị đe doạ.

***

Ngày 23 tháng 5 năm 1949, Hội đồng Nghị viện Đức công bố Hiến pháp, bộ Luật Cơ bản, bộ luật này bắt đầu có hiệu lực vào đêm ngày 24 tháng 5. Cũng trong ngày này, Cộng hòa Liên bang Đức ra đời như là một nhà nước hiến định, tự do, dân chủ. Cho đến nay, Hiến pháp đã được tu chỉnh nhiều lần và đang phải tìm cách thích nghi hơn trước các biến đổi.

Những tu chỉnh đã được thực thi

Hiến pháp Đức có một số điều khoản mà nội dung không được phép thay đổi, thí dụ như các quy định về nhân phẩm, tính cách hiến định của nền dân chủ tự do và hệ thống luật pháp của một nhà nước liên bang. Những nguyên tắc này được xem là cố định, được gọi chung là “điều khoản vĩnh cửu”. Các điều khoản khác của Hiến pháp có thể thay đổi, nhưng phải có đa số 2/3 dân biểu Hạ viện đồng thuận.

Cho đến nay, tổng cộng có 67 lần tu chỉnh Hiến pháp, đáng kể nhất là tu chỉnh để thành lập Quân đội Đức, (Bundeswehr, 1957) và luật khẩn cấp (1968). Năm 1990, Đức thống nhất đất nước, sự kiện này đã mang lại nhiều cải cách về cấu trúc liên bang và đến năm 2006, 19 điều khoản liên hệ đã được tu chỉnh.

Năm 1992, quyền cơ bản về tị nạn và năm 1998 luật về “cuộc tấn công nghe lén trên quy mô lớn” cũng được xét lại. Trong trường hợp nghi ngờ có vi phạm nghiêm trọng, khi có lệnh trước đó của tòa án, nhà nước được phép sử dụng các phương tiện kỹ thuật để theo dõi.

Năm 1994, vấn đề bảo vệ môi trường đã được Hiến pháp bổ sung là mục tiêu chính của nhà nước. Năm 2002, do nhu cầu bảo vệ động vật, cụm từ “các loài động vật” đã được ghi vào Hiến pháp.

Năm 2022, trước nguy cơ chiến tranh Ukraine lan rộng, Hiến pháp Đức thành lập một quỹ đặc biệt trị giá 100 tỷ Euro, cho nhu cầu tân trang quân đội.

Những tu chỉnh đang đề xuất

Hiện nay, quyền trẻ em được thảo luận để tu chỉnh, nhưng vẫn chưa được chung quyết. Việc xóa cụm từ “chủng tộc” ra khỏi Hiến pháp cũng nhiều lần được đề cập đến, nhưng không gây sự chú ý trong công luận.

Năm 2021, theo một phán quyết của Tòa Bảo hiến Liên bang, chính phủ phải đề ra các biện pháp hữu hiệu hơn để bảo vệ khí hậu, nếu không sẽ bị xem là vi hiến, đặc biệt là quyền của các thế hệ tương lai đã được quy định trong Điều 20 Hiến pháp.

Kể từ năm 2018, Đảng Xanh kêu gọi đưa vấn đề bảo vệ khí hậu vào Hiến pháp và đề xuất này được phe cánh tả ủng hộ. Năm 2024 Viện Nghiên cứu Đô thị Đức (Deutsche Institut für Urbanistik, Difu) cũng đưa ra yêu cầu tương tự.

Mạng lưới liên bang “Quyền tự nhiên” cũng đang tìm cách nâng cao quyền tự nhiên thành một quyền hiến định.

Trong chiều hướng này, “Luật cơ bản về sinh thái” đề nghị là Hiến pháp nên quy định thêm một loạt các quyền sinh thái mới như là quyền tòan vẹn sinh thái. Người dân không chỉ có “quyền tòan vẹn cơ thể” mà còn được hưởng “quyền nguyên vẹn môi trường” và các “quyền tự nhiên của cuộc sống”. Tất cả các nền tảng này sẽ được bảo đảm như quyền hiến định.

Theo ý kiến này, thiên nhiên phải được hiểu là bao gồm cả động vật và địa vị pháp lý của thiên nhiên sẽ được nâng cao trong Hiến pháp. Ví dụ, một khu rừng phải được công nhận là “nhân vật sinh thái”, nghĩa là, giống như các doanh nghiệp hoạt động với tư cách pháp nhân. Ngoài ra, quyền sở hữu không chỉ mang tính bắt buộc về mặt xã hội, mà còn phải mang tính sinh thái.

Bảo vệ Tòa Bảo hiến Liên bang và nền dân chủ

Mục tiêu cao cả của Tòa Bảo hiến Liên bang là bảo vệ Hiến pháp và nền dân chủ. Từ lâu, chính giới và công luận quan tâm đến tinh thần độc lập của Tòa, không chỉ từ khi có cuộc họp của những thành phần cực đoan cánh hữu ở Potsdam vào ngày 25 tháng 11 năm 2023.

Theo kết quả các thăm dò dư luận gần đây, việc ủng hộ đảng AfD, lực lượng cực hữu, ngày càng nhiều, nhất là tại các vùng Đông Đức cũ; do dó, nguy cơ như cảnh Hitler trở lại cầm quyền, cần phải được cảnh báo nghiêm túc. Nhiều cuộc biểu tình của dân Đức chống lại hoạt động của đảng AfD đã diễn ra rầm rộ khắp nơi.

Trong tình thế đảng cực đoan dân tuý thâm nhập vào các cơ cấu công quyền, chính phủ liên hiệp đang cầm quyền cũng chủ trương rằng, Tòa Bảo hiến Liên bang cần tìm các biện pháp giới hạn để bảo đảm an toàn cho nền dân chủ.

Nhiều luật gia nhấn mạnh rằng, đạo luật quy định về hoạt động của Tòa Bảo hiến Liên bang có thể được Hạ viện tu chỉnh với tỷ lệ đa số đơn giản, trong khi những thay đổi tại Thượng viện có thể đạt được dễ dàng hơn.

Đằng sau ý kiến này là những lo ngại đáng kể khác: Ngoài hai bộ phận xét xử hiện nay của Tòa Bảo hiến, một bộ phận thứ ba có thể được thành lập với những tay chân tâm phúc của chính phủ. Ngân sách dành cho Tòa, thời gian và điều kiện làm việc của các thẩm phán có thể dễ dàng bị thao túng, mà hậu quả về lâu dài là thanh danh của Tòa sẽ bị thiệt hại. Những kinh nghiệm về các hoạt động tiêu cực của tòa án tối cao ở Ba Lan và Hungary là một bài học quý giá, đáng suy ngẫm.

Ngoài ra, việc bầu chọn các thẩm phán với mức đa số 2/3 được đề ra. Cho đến nay, vấn đề này được quy định trong một đạo luật thông thường; do đó, cũng nên được thay đổi. Tuy nhiên, vấn đề là, liệu đa số 2/3 có nên được Hiến pháp quy định hay không. Luật giới cảnh báo về những cạm bẫy này. Ví dụ như, nếu một đảng cánh hữu dân túy giành được hơn 1/3 số ghế trong Quốc hội, họ có thể tìm cách ngăn chặn việc bầu thẩm phán là chuyện dễ dàng.

Các phản đối về việc lạm dụng tu chỉnh

Ngược lại với trào lưu chung, đã có nhiều cảnh báo cho rằng không nên lạm dụng quá nhiều việc tu chỉnh. Lý do chính là vì Hiến pháp hiện nay dựa trên nền tảng về dân chủ và tự do, nó có sức mạnh thuyết phục mạnh mẽ đối với đa số dân chúng. Điển hình nhất là Điều 1 của Hiến pháp quy định về nhân phẩm và nhân quyền rồi mới đến các tổ chức của nhà nước.

Tuy nhiên, ý kiến đối nghịch cho rằng, ý nghĩa về dân quyền cơ bản ngày càng được diễn giải ngược lại, nghĩa là, thành nghĩa vụ để bảo vệ nhà nước.

Điểm quan trọng cần ghi nhận là các nguyên tắc tự do cơ bản hiến định đều không gây nguy hại nghiêm trọng đến các diễn biến trong tình hình chung. Vì thế, giới lập pháp cũng không nên quá dễ dãi trước “sự cám dỗ độc đoán” mà đề ra các biện pháp “độc tài hơn” vì muốn bảo vệ nền dân chủ đang bị đe doạ.

Tinh thần thượng tôn pháp luật

Các luật gia lập luận rằng, cho dù nước Đức trải qua nhiều biến động, nhưng tinh thần thượng tôn pháp luật được giữ vững và do đó cần phải được duy trì và phát huy, điển hình nhất là việc Hiến pháp quy định các nguyên tắc dân chủ, quy tắc tổ chức nhà nước và sự chung sống của toàn dân mà mọi tranh chấp xã hội đều được giải quyết thông qua phương tiện pháp lý.

Gần đây nhất, vụ chỉ trích thường được nêu lên làm thí, dụ đó là trường hợp Hiến pháp Đức thành lập quỹ đặc biệt để tân trang cho Quân đội. Liệu việc tân trang này có nên đưa ra trong khuôn khổ tu chỉnh không, thủ tục này có hợp hiến không, vấn đề này gây ra nhiều tranh cãi. Nhiều lập luận xem việc tu chỉnh này là không phù hợp với mục tiêu của Hiến pháp.

Nhìn chung, trong tiến trình tu chỉnh Hiến pháp, thủ tục thường quá cồng kềnh. Ví dụ, Điều 3, “quyền bất khả xâm phạm về nhà ở” ban đầu đơn giản chỉ gồm có bốn dòng. Sau những thay đổi về nội dung quy định “cuộc tấn công nghe lén”, đoạn văn trên lên đến 30 dòng. Những thay đổi này đã được thực hiện, mà đáng lẽ ra, về hình thức phải thuộc về phạm vi luật thủ tục.

Lòng dân đối với Hiến Pháp

Cuối cùng, để kết luận, thành tựu của Hiến pháp Đức suốt 75 năm qua đã được chứng minh, đó là sự đồng thuận của toàn dân đối với giá trị của Hiến pháp.

Theo kết quả từ một cuộc thăm dò mới nhất của đài truyền hình ARD, 77% người Đức coi Luật Cơ bản là hiến pháp tốt hoặc rất tốt.

Nhìn chung, 25% những người được hỏi cho rằng, Luật Cơ bản là hiến pháp “rất tốt” và 52 % coi đó là “tốt”. Ngược lại, 5% cho rằng “ít tốt hơn” và 4% cho rằng “không tốt”.

Khi được hỏi riêng về phía Đông Đức và phía Tây Đức, tỷ lệ đồng ý là 70% ở phía Đông Đức (“tốt” hoặc “rất tốt”) và 78% ở phía Tây Đức.

Trước những thách thức mới về tương lai của nền dân chủ, người Đức cũng có nhiều âu lo. Khi được hỏi “nền dân chủ ở Đức hiện nay có bị đe dọa bởi các thế lực chính trị cực đoan không?” 14% trả lời là “bị đe dọa rất nghiêm trọng”, 39% trả lời “bị đe dọa nặng nề”, 31% cho rằng “ít nghiêm trọng hơn” và 7% thấy “không có mối đe dọa”.

___________

Bài liên quan: Bàn về các khái niệm Luật Hiến pháp, Rule of Law và Rechtsstaat — Bàn về khái niệm Nhà nước Pháp quyền Xã hội Chủ nghĩa — Hiến pháp Việt Nam: Thực trạng, nguyên nhân vả giải pháp — Khái niệm Rechtsstaat của Đức