Hồi ức của một trí thức cũ trong xã hội mới sau 1975 (Phần 2)

Lê Nguyễn

23-12-2021

Tiếp theo Phần 1

Do sau tháng 4.1975, nhiều doanh nghiệp làm ăn có hiệu quả tại Sài Gòn vẫn còn cơ sở sản xuất hoạt động tốt nên các chủ doanh nghiệp này được tập hợp trong một tổ chức có tên là Ban Liên lạc Công thương, tiền thân của Sở Thương nghiệp và Sở Công nghiệp sau này. Người đứng đầu ban này vào năm 1982 có bí danh là Ba Nam (Trần Minh Triết), vị thứ như một Giám đốc Sở.

Có thể kể một số nhà “tư sản dân tộc” được tập hợp trong Ban liên lạc công thương lúc bấy giờ như ông Trần Văn Bảy, Giám đốc Xí nghiệp đông lạnh Việt Long, ông Phùng Văn Quý, Giám đốc nhà máy sứ Thiên Thanh, ông Phạm Văn Thạnh, chủ hãng đắp vỏ xe Phạm Hiệp. Cũng từ sự hiện diện của những doanh nghiệp như trên mà chính quyền thành phố thiết lập mô hình các công ty, xí nghiệp công tư hợp doanh, với cơ sở sản xuất và một phần vốn của tư nhân, phần khác của nhà nước, và đặt dưới sự thống nhất quản lý của nhà nước.

Để thực hiện kế hoạch thử nghiệm làm ăn với hai thị trường tư bản trên, Ban Ban Liên lạc Công Thương được phép thành lập “Công ty XNK trực dụng Ficonimex” trụ sở nằm gần cuối đường Nam kỳ khởi nghĩa, quận I, TP.HCM, với thành phần Ban Giám đốc khá thoáng: Giám đốc là ông Đinh Xáng, trước 1975 từng giảng dạy tại trường Đại học Chính trị-Kinh doanh Đà Lạt, đồng thời là một chuyên gia lâu năm về ngành dệt. Trong 3 Phó Giám đốc của công ty thì ngoài ông Đỗ Như Công là Phó Giám đốc Tổ chức, ông Phùng Văn Quý làm Phó Giám đốc Kế hoạch, ông Trần Văn Bảy làm Phó Giám đốc Sản xuất-Kinh doanh.

Song song với Ban LLCT, tổ chức Liên hiệp xã thành phố mà người đứng đầu có bí danh Ba Tiết, cũng không chịu là người đi chậm. Họ thành lập “Công ty XNK trực dụng Direximco” với chức năng và hoạt động giống như Ficonimex, trụ sở đặt tại đường Hai Bà Trưng.Trước 1975, và kể cả thập niên 1980, quận 5 TP.HCM là nơi tập trung các nhà tư sản người Hoa có nhiều vốn liếng và kinh nghiệm làm ăn. Tuy cuộc truy đánh tư sản mại bản vào nửa sau thập niên 1970 có làm cho giới thương nhân ở đây bị thiệt hại nặng nề, song vẫn còn một số nhà tư sản từng có mối quan hệ mật thiết với Mặt trận DTGPMNVN trước năm 1975. Nhờ vậy mà UBND Quận 5 được lãnh đạo thành phố cho phép thành lập Công ty XNK Cholimex hoạt động song hành với hai công ty Ficonimex và Direximco.

Xét về tầm vóc và hiệu quả hoạt động thì Direximco được xem là thành công hơn cả. Danh tính ông Giám đốc công ty là Lâm Tư Quang, song mọi người vẫn gọi ông bằng cái bí danh quen thuộc là Ba Toàn. Phụ tá ông Ba Toàn là ông Lưu Vinh, một người Hoa có tài kinh doanh và không ít người cho rằng phần lớn sự thành công ban đầu của công ty đến từ hai bàn tay của ông Lưu Vinh.

Ưu thế của hai vị lãnh đạo người Hoa ở công ty Direximco thể hiện ở mối quan hệ giữa họ với các doanh nghiệp Hong Kong – Singapore mà phần lớn cũng nằm trong tay các người Hoa. Hoạt động của họ làm thay đổi hẳn bộ mặt thành phố, từ sự lầm lì, xơ cứng, trở thành sôi nổi và nhộn nhịp hơn bao giờ hết. Ấn tượng nhất là những lúc tàu chở hàng nhập khẩu cập bến. Chỉ riêng các cối sợi là nguyên liệu cho ngành dệt, công ty Direximco phải huy động toàn bộ xe cơ giới, mượn thêm của các cơ quan khác, chạy nườm nượp từ cảng Sài Gòn về kho từ sáng cho đến nửa đêm mới hết hàng.

Sau 1975, những công ty dệt lừng lẫy một thời tại miền Nam như Vinatexco, Vimytex… chỉ hoạt động cầm chừng. Song từ năm 1982, nguồn nguyên liệu sợi do mô hình XNK mới mang về đã vực dậy ngành công nghiệp dệt bị bế tắc từ lâu, hình thành nên Liên hiệp xí nghiệp dệt Hồng Gấm với hơn 40 xí nghiệp thành viên và khu dệt Bảy Hiền với hàng trăm xưởng dệt tư nhân của đồng bào từ các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi vào Sài Gòn sinh sống từ thập niên 1960.Ngành nhựa hoạt động cũng rất mạnh, nguồn nguyên liệu PE, PP, PVC… được dùng sản xuất túi nhựa, sản phẩm gia dụng.

Riêng hàng tiêu dung nhập khẩu phổ biến có bột ngọt, xi măng, sắt thép…, ngoài việc bán trực tiếp cho người tiêu thụ, còn được sử dụng để làm hàng đối lưu với các địa phương cung cấp nguyên liệu thủy hải sản cho thành phố.Ngoài ba công ty XNK trực dụng trên, TP.HCM lúc bấy giờ còn có ít nhất hai công ty XNK nữa là công ty Rameico (Công ty XNK nguyên liệu) và công ty Agrimexco (Công ty XNK Nông nghiệp), còn nhớ (không chắc lắm) Giám đốc là ông Nguyễn Hữu Hạnh, nguyên Chuẩn tướng VNCH hoạt động cho bên thắng cuộc từ trước 1975 và Phó Giám đốc là ông Nguyễn Xuân Phong, từng là Trưởng đoàn đại biểu VNCH tại hội nghị hòa đàm Paris (1968-1973), từng là trại viên trại cài tạo Long Thành (và một số nơi khác). Song chỉ một thời gian ngắn sau 1982, ông Phong được xuất cảnh sang định cư tại Pháp.

Điều đáng tiếc là các nhà lãnh đạo ở trung ương và địa phương vào những năm đầu tiên của thập niên 1980 đã không có chung những quan điểm nhất quán trong việc xây dựng một xã hội mới, thống nhất và hòa bình. Điều này cũng dễ hiểu, vì chiến tranh chỉ mới qua đi, mỗi vùng miền còn có những khác biệt để có thể phù hợp hoàn toàn với một chính sách chung. Tại một số địa phương, các nhà lãnh đạo đã áp dụng những hình thức quản lý “thoáng” như trường hợp của Sài Gòn – TP.HCM đã nêu trên.

Song vào tháng 7.1982, ông Tố Hữu, Phó Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng (Phó Thủ tường), đã ký quyết định 113 giải thể các đơn vị XNK công tư hợp doanh, giao quyền thực hiện lãnh vực này cho các đơn vị quốc doanh. Mục tiêu chính của quyết định 113 nhằm tập trung việc quản lý XNK cho một tổ chức duy nhất là Tổng công ty Xuất nhập khẩu IMEXCO, tránh tình trạng từng công ty đơn lẻ hoạt động dưới sự tổ chức và giám sát của các đơn vị khác nhau. Tuy nhiên, có lẽ do sự hình thành Imexco chậm hơn dự kiến nên mãi đúng một năm sau, khoảng tháng 7.1983, quyết định 113 mới được triển khai.

Về mặt nhân sự, tại các công ty XNK công tư hợp doanh như Direximco, Ficonimex, Cholimex…, nhân viên biên chế nhà nước được chuyển về Tổng công ty Imexco, các thành phần khác, hầu hết là nhân viên hợp đồng, được trợ cấp một khoản tiền bằng khoảng một tháng lương và… nghỉ việc. Trong số các nhân viên thuộc thành phần nghỉ việc tại công ty Ficonimex, có người viết bài này, chi tiết về những tháng ngày làm việc ở đây sẽ được kể về sau.

Tháng 7.1982, sau khi quyết định 113 được ban hành, các giới chức lãnh đạo công ty Ficonimex vẫn bình chân như vại, họ chờ số phận của công ty được định đoạt. Điều này cũng dễ hiểu, vì Giám đốc và hầu hết Phó Giám đốc của công ty không phải là cán bộ nhà nước, khó có khả năng cứu vãn tình thế. Trong khi đó, tình hình ở công ty Direximco lại khác hẳn. Ông Giám đốc Ba Toàn (Lâm Tư Quang) đã sớm ứng phó với tình thế bằng việc tìm một khu vực ít dân cư song không xa thành phố, mua đất tư nhân, xây dựng một cơ ngơi mới có tên là Xí nghiệp chế biến hàng xuất khẩu Cầu Tre, mọi người thường gọi tắt là Xí nghiệp Cầu Tre.

Vì thế, một năm sau (7.1983), khi quyết định 113 được triển khai thì gần như toàn bộ công nhân viên của Công ty XNK công tư hợp doanh Direximco đã trở thành công nhân viên Xí nghiệp Cầu Tre, là một trong hai xí nghiệp chế biến hàng xuất khẩu lớn nhất thành phố lúc bấy giờ (xí nghiệp kia là Xí nghiệp Đông lạnh 1, giám đốc là ông Mười Hưng). Cả hai xí nghiệp này đều trực thuốc Tổng công ty XNK Imexco. Trong cuộc sống đầy thăng trầm của mình, bản thân người viết bài này cũng đã có hai năm gắn bó với xí nghiệp Cầu Tre, chi tiết sẽ xin được kể sau.

Riêng về công ty Cholimex, sự giải thế hình thức công tư hợp doanh đã được UBND quận 5 giải quyết bằng cách biến nó thành Công ty cung ứng hàng xuất khẩu quận 5, không còn chức năng xuất khẩu trực tiếp, mà chỉ cung ứng hàng xuất khẩu cho Tổng công ty Imexco. Mô hình này nhanh chóng phát triển tại các quận huyện khác, ít lâu sau, hầu như quận huyện nào cũng có công ty cung ứng hàng xuất khẩu cho địa phương mình, ví dụ quận Tân Bình có Công ty Tanimex, quận 3 có công ty Trilimex…

(Còn tiếp)