Tác giả: Boris Bondarev
Cù Tuấn, dịch
24-10-2022
Tiếp theo Phần 1
Tác giả: Boris Bondarev từng là nhà ngoại giao thuộc Bộ Ngoại giao Nga từ năm 2002 đến năm 2022, gần đây nhất là tham tán tại Phái bộ Nga tại Văn phòng Liên Hiệp quốc tại Geneva. Ông từ chức vào tháng 5 để phản đối cuộc xâm lược Ukraine.
NGHỊ GẬT
Ở Nga, thập kỷ đầu tiên của thế kỷ XXI ban đầu tràn đầy hy vọng. Mức thu nhập trung bình của Nga cũng như mức sống của quốc gia này đang tăng lên. Putin, người đảm nhận chức vụ tổng thống vào đầu thiên niên kỷ, hứa hẹn sẽ chấm dứt sự hỗn loạn của những năm 1990.
Tuy nhiên, nhiều người Nga đã cảm thấy mệt mỏi với Putin trong thời kỳ này. Hầu hết các trí thức coi hình ảnh người đàn ông mạnh mẽ của ông như một tàn tích không được hoan nghênh của quá khứ, và đã có nhiều trường hợp tham nhũng trong các quan chức cấp cao của chính phủ. Putin đã trả lời các cuộc điều tra về chính quyền của mình bằng cách ngăn chặn quyền tự do ngôn luận. Vào cuối nhiệm kỳ đầu tiên của mình, ông đã kiểm soát hiệu quả cả ba mạng truyền hình chính của Nga.
Tuy nhiên, trong Bộ Ngoại giao, những động thái ban đầu của Putin gây ra khá ít cảnh báo. Ông đã bổ nhiệm Lavrov làm ngoại trưởng vào năm 2004, một quyết định mà chúng tôi hoan nghênh. Lavrov được biết đến là người rất thông minh và có kinh nghiệm ngoại giao sâu sắc, với thành tích xây dựng mối quan hệ lâu dài với các quan chức nước ngoài. Cả Putin và Lavrov ngày càng trở nên đối đầu với NATO, nhưng những thay đổi về hành vi của ông là rất tinh tế. Nhiều nhà ngoại giao đã không nhận thấy, kể cả tôi.
Tuy nhiên, khi nhìn lại, rõ ràng là Matxcơva đang đặt nền móng cho dự án đế quốc Nga của Putin — đặc biệt là ở Ukraine. Điện Kremlin đã phát triển nỗi ám ảnh về Ukraine sau cuộc Cách mạng Cam năm 2004 – 2005, khi hàng trăm nghìn người biểu tình ngăn cản ứng cử viên ưu tiên của Nga trở thành tổng thống sau cuộc bầu cử được nhiều người coi là một cuộc bầu cử gian lận. Nỗi ám ảnh này đã được phản ánh trong các chương trình chính trị lớn của Nga, bắt đầu dành chương trình đưa tin vào khung giờ vàng của họ để nói về Ukraine, nói về các lãnh đạo được cho là ghét Nga của đất nước này. Trong 16 năm tiếp theo, ngay trước cuộc xâm lược, người Nga đã nghe các đài truyền hình mô tả Ukraine là một quốc gia xấu xa, do Mỹ kiểm soát, áp bức phần dân số nói tiếng Nga của họ. (Putin dường như không có khả năng tin rằng các quốc gia có thể thực sự hợp tác và ông tin rằng hầu hết các đối tác thân cận nhất của Washington thực sự chỉ là những con rối của Mỹ — bao gồm cả các thành viên khác của NATO.)
Putin, trong khi đó, tiếp tục làm việc để củng cố quyền lực ở nước Nga quê nhà. Hiến pháp của đất nước này giới hạn tổng thống trong hai nhiệm kỳ liên tiếp, nhưng vào năm 2008, Putin đã tạo ra một kế hoạch để duy trì quyền kiểm soát của mình: ông sẽ ủng hộ đồng minh của mình là Dmitry Medvedev ứng cử Tổng thống Nga nếu Medvedev hứa sẽ cho Putin làm thủ tướng. Cả hai người đều được bầu, và trong vài tuần đầu tiên của nhiệm kỳ tổng thống của Medvedev, những người trong chúng tôi ở Bộ Ngoại giao không chắc chắn chúng tôi nên gửi các báo cáo của mình cho ai trong số 2 người này. Trên cương vị Tổng thống, Medvedev được giao trách nhiệm chỉ đạo chính sách đối ngoại theo hiến pháp, nhưng mọi người đều hiểu rằng Putin là quyền lực đằng sau ngai vàng.
Cuối cùng chúng tôi đã báo cáo cho Medvedev. Quyết định này là một trong những bước phát triển khiến tôi nghĩ rằng vị tổng thống mới của Nga có thể không chỉ là một kẻ đóng thế đơn thuần. Medvedev đã thiết lập quan hệ nồng ấm với Tổng thống Mỹ Barack Obama, gặp gỡ các nhà lãnh đạo doanh nghiệp Mỹ và hợp tác với phương Tây ngay cả khi điều này dường như mâu thuẫn với lợi ích của Nga. Ví dụ, khi phiến quân cố gắng lật đổ chế độ Muammar al-Qaddafi ở Libya, quân đội và Bộ ngoại giao Nga đã phản đối nỗ lực của NATO nhằm thiết lập một vùng cấm bay trên cả nước này. Qaddafi trong lịch sử có quan hệ tốt với Matxcơva và đất nước chúng tôi có các khoản đầu tư vào lĩnh vực dầu mỏ của Libya, vì vậy Bộ của chúng tôi không muốn giúp phe nổi dậy giành chiến thắng. Tuy nhiên, khi Pháp, Lebanon và Vương quốc Anh – được Mỹ hậu thuẫn – đưa ra kiến nghị trước Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc về việc cho phép xây dựng vùng cấm bay, Medvedev đã để chúng tôi bỏ phiếu trắng thay vì phủ quyết. (Có bằng chứng cho thấy Putin có thể không đồng ý với quyết định này.)
Nhưng vào năm 2011, Putin công bố kế hoạch tái tranh cử tổng thống. Medvedev – có vẻ miễn cưỡng – tránh sang một bên và nhận chức thủ tướng. Những người theo chủ nghĩa tự do đã phẫn nộ, và nhiều người kêu gọi tẩy chay hoặc cho rằng người Nga nên cố tình phá hủy lá phiếu của họ. Những người biểu tình này chỉ chiếm một phần nhỏ dân số Nga, vì vậy sự bất đồng chính kiến của họ không đe dọa nghiêm trọng đến kế hoạch của Putin. Nhưng ngay cả việc thể hiện sự đối lập dù là hạn chế dường như cũng khiến Matxcơva lo lắng. Do đó, Putin đã nỗ lực thúc đẩy số cử tri đi bầu trong cuộc bầu cử quốc hội năm 2011 để làm cho kết quả của cuộc tranh cử có vẻ chính đáng – một trong những nỗ lực trước đó của ông nhằm thu hẹp không gian chính trị ngăn cách người dân khỏi sự cai trị của ông. Nỗ lực này mở rộng đến Bộ Ngoại giao. Điện Kremlin đã giao cho đại sứ quán của tôi và tất cả các đại sứ quán khác nhiệm vụ kêu gọi người Nga ở nước ngoài bỏ phiếu.
Lúc đó tôi đang làm việc ở Mông Cổ. Khi cuộc bầu cử diễn ra, tôi đã bỏ phiếu cho một đảng không phải của Putin, lo lắng rằng nếu tôi không bỏ phiếu, lá phiếu của tôi sẽ được bỏ cho Nước Nga Thống nhất của Putin. Nhưng vợ tôi, người làm việc tại sứ quán với tư cách là giám đốc văn phòng, đã tẩy chay. Cô là một trong ba nhân viên đại sứ quán không tham gia bỏ phiếu.
Vài ngày sau, lãnh đạo đại sứ quán xem qua danh sách các nhân viên bỏ phiếu trong cuộc bầu cử. Khi được nêu tên, hai cử tri khác nói rằng họ không biết rằng họ cần phải tham gia bỏ phiếu và hứa sẽ làm như vậy trong cuộc bầu cử tổng thống sắp tới. Tuy nhiên, vợ tôi nói rằng cô ấy không muốn bỏ phiếu, nói rằng đó là quyền hiến định của cô. Đáp lại, viên chỉ huy thứ hai của đại sứ quán đã tổ chức một chiến dịch chống lại vợ tôi. Anh ta hét vào mặt vợ tôi, buộc tội cô vi phạm kỷ luật, và nói rằng cô sẽ bị gắn mác “không đáng tin cậy về mặt chính trị.” Anh ta mô tả cô là “đồng phạm” của Alexei Navalny, một nhà lãnh đạo đối lập nổi tiếng. Sau khi vợ tôi không bỏ phiếu trong cuộc tranh cử tổng thống, đại sứ đã không nói chuyện với cô trong một tuần. Phó Đại sứ đã không nói chuyện với vợ tôi trong hơn một tháng.
TRỞ NÊN TỒI TỆ
Vị trí tiếp theo của tôi là trong Cục Không phát triển và Kiểm soát Vũ khí của Bộ. Ngoài các vấn đề liên quan đến vũ khí hủy diệt hàng loạt, tôi được giao tập trung vào kiểm soát xuất khẩu — các quy định quản lý việc chuyển giao quốc tế hàng hóa và công nghệ có thể được sử dụng cho mục đích quốc phòng và dân sự. Đó là một công việc giúp tôi có một cái nhìn rõ ràng về quân đội Nga, ngay cả khi nó mới trở nên có ý nghĩa.
Vào tháng 3 năm 2014, Nga sáp nhập Crimea và bắt đầu thúc đẩy một cuộc nổi dậy ở Donbas. Khi tin tức về việc thôn tính này được công bố, tôi đang có mặt tại Hội nghị Kiểm soát Xuất khẩu Quốc tế ở Dubai. Trong giờ nghỉ trưa, tôi được các đồng nghiệp từ các nước cộng hòa hậu Xô Viết vây lấy, họ đều muốn biết chuyện gì đang xảy ra. Tôi đã nói với họ sự thật: “Các bạn, tôi cũng chỉ biết những gì các bạn biết mà thôi.” Đây không phải là lần cuối cùng Matxcơva đưa ra các quyết định chính sách đối ngoại lớn trong khi không chịu thông báo chúng cho các nhà ngoại giao của mình.
Trong số các đồng nghiệp của tôi, phản ứng về việc sáp nhập Crimea trải dài từ trái chiều đến tích cực. Ukraine đang dần dần ngả về phương Tây, nhưng tỉnh này là một trong số ít những nơi mà quan điểm sai lầm của Putin về lịch sử có cơ sở nhất định: Bán đảo Crimea, được chuyển giao trong Liên Xô từ Nga sang Ukraine vào năm 1954, về mặt văn hóa gần với Matxcơva hơn là Kyiv. (Hơn 75 phần trăm dân số nói tiếng Nga như ngôn ngữ mẹ đẻ) Cuộc tiếp quản nhanh chóng và không đổ máu đã gây ra ít phản đối trong chúng tôi, và cực kỳ được ủng hộ ở quê nhà. Ngoại trưởng Lavrov đã sử dụng nó như một cơ hội để biểu diễn, có bài phát biểu đổ lỗi cho “những người theo chủ nghĩa dân tộc cực đoan” ở Ukraine về hành vi của Nga. Tôi và nhiều đồng nghiệp nghĩ rằng việc biến Crimea thành một quốc gia độc lập sẽ mang tính chiến lược hơn đối với Putin, một hành động mà lẽ ra chúng tôi có thể cố gắng thuyết phục thế giới theo những cách bớt hung hăng hơn. Tuy nhiên, sự tế nhị không có trong hộp công cụ của Putin. Một Crimea độc lập sẽ không mang lại cho ông vinh quang như là việc thu thập các vùng đất vốn là “truyền thống” của Nga.
Việc tạo ra một phong trào ly khai tại Donbass và các vùng bị chiếm đóng tại Donbas, ở miền đông Ukraine, là một việc gây lúng túng. Các động thái, phần lớn diễn ra vào 1/3 đầu năm 2014, không tạo ra sự ủng hộ mạnh mẽ ở Nga như khi sáp nhập Crimea, và chúng đã tạo ra một làn sóng phản đối tầm quốc tế khác. Nhiều nhân viên của Bộ Ngoại giao tỏ ra khó chịu về hoạt động của Nga, nhưng không ai dám bày tỏ sự khó chịu này cho Điện Kremlin. Các đồng nghiệp của tôi và tôi quyết định rằng Putin đã chiếm giữ Donbas để khiến Ukraine không bị phân tâm, ngăn nước này tạo ra mối đe dọa quân sự nghiêm trọng đối với Nga và ngăn nước này hợp tác với NATO. Tuy nhiên, không có nhiều nhà ngoại giao, nếu có, dám nói với Putin rằng bằng cách tiếp sức cho phe ly khai, trên thực tế ông đã đẩy Kyiv đến gần hơn với kẻ thù của Nga.
Công việc ngoại giao của tôi với các phái đoàn phương Tây vẫn tiếp tục sau vụ sáp nhập Crimea và chiến dịch Donbas. Đôi khi, công việc có vẻ như là không hề thay đổi. Tôi vẫn có quan hệ tích cực với các đồng nghiệp của mình từ Mỹ và Châu Âu khi chúng tôi làm việc hiệu quả về các vấn đề kiểm soát vũ khí. Nga đã bị ảnh hưởng bởi các lệnh trừng phạt, nhưng chúng có tác động chỉ ở mức hạn chế đến nền kinh tế của Nga. Lavrov cho biết trong một cuộc phỏng vấn năm 2014: “Các lệnh trừng phạt là một dấu hiệu của sự khó chịu. Chúng không phải là công cụ của các chính sách nghiêm túc.”
Nhưng với tư cách là một quan chức xuất khẩu, tôi có thể thấy rằng các hạn chế kinh tế của phương Tây đã gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho đất nước Nga. Ngành công nghiệp quân sự Nga phụ thuộc rất nhiều vào các thành phần và sản phẩm do phương Tây sản xuất. Nga đã sử dụng các công cụ của Mỹ và Châu Âu để sửa chữa động cơ và động cơ máy bay không người lái. Nga dựa vào các nhà sản xuất phương Tây để chế tạo thiết bị cho thiết bị điện tử chống bức xạ, vốn rất quan trọng đối với các vệ tinh mà các quan chức Nga sử dụng để thu thập thông tin tình báo, liên lạc và thực hiện các cuộc tấn công chính xác. Các nhà sản xuất Nga đã làm việc với các công ty Pháp để có được các cảm biến cần thiết cho máy bay. Ngay cả một số loại vải được sử dụng trong máy bay hạng nhẹ, chẳng hạn như bóng bay thời tiết, cũng được các doanh nghiệp phương Tây sản xuất. Các lệnh trừng phạt đột ngột cắt đứt quyền tiếp cận của chúng tôi với các sản phẩm này và khiến quân đội của chúng tôi yếu hơn so với những gì phương Tây cảm nhận được. Nhưng mặc dù các nhà ngoại giao chúng tôi hiểu rõ những tổn thất này đã làm suy yếu sức mạnh của Nga như thế nào, nhưng tuyên truyền của Bộ Ngoại giao đã giúp Điện Kremlin không phát hiện ra điều này. Hậu quả của sự thiếu hiểu biết này hiện đang hiển hiện ở Ukraine: các lệnh trừng phạt là một lý do khiến Nga phải gặp rất nhiều khó khăn trong cuộc xâm lược.
Năng lực quân sự suy giảm không ngăn được Bộ Ngoại giao Nga ngày càng trở nên hiếu chiến. Tại các hội nghị thượng đỉnh hoặc trong các cuộc gặp với các quốc gia khác, các nhà ngoại giao Nga ngày càng dành nhiều thời gian hơn để tấn công Mỹ và các đồng minh. Ví dụ, nhóm xuất khẩu của tôi đã tổ chức nhiều cuộc họp song phương với Nhật Bản, tập trung vào việc hai nước Nga Nhật có thể hợp tác như thế nào và hầu hết các cuộc họp này đều là các cơ hội để Nga nói với Nhật Bản rằng “Đừng quên ai đã ném bom nguyên tử xuống nhà bạn”.
Tôi đã cố gắng kiểm soát một số thiệt hại. Khi các sếp của tôi soạn thảo các nhận xét hoặc báo cáo mang tính hiếu chiến, tôi đã cố gắng thuyết phục họ làm dịu giọng điệu, và tôi cảnh báo không nên dùng ngôn ngữ hiếu chiến và không ngừng kêu gọi chiến thắng của Nga trước bọn phát xít mới. Nhưng nội dung của các tuyên bố của chúng tôi – nội bộ và bên ngoài – trở nên đối nghịch hơn khi các sếp của chúng tôi chỉnh sửa một cách hung hăng. Tuyên truyền kiểu Liên Xô đã hoàn toàn trở lại trong đường lối ngoại giao của Nga.
(Còn nữa)
