Nguồn gốc của các hành vi sai trái của Nga (Phần 1)

Foreign Affairs

Tác giả: Boris Bondarev

Cù Tuấn, dịch

24-10-2022

Tác giả: Boris Bondarev từng là nhà ngoại giao thuộc Bộ Ngoại giao Nga từ năm 2002 đến năm 2022, gần đây nhất là tham tán tại Phái bộ Nga tại Văn phòng Liên Hiệp quốc tại Geneva. Ông từ chức vào tháng 5 để phản đối cuộc xâm lược Ukraine.

Trong ba năm, ngày làm việc nào của tôi cũng bắt đầu như vậy. Lúc 7 giờ 30 sáng, tôi thức dậy, kiểm tra tin tức và lái xe đến khu nhà Phái bộ Nga tại Văn phòng Liên Hiệp quốc ở Geneva. Đây là một thói quen dễ dàng và có thể đoán trước được, và là hai trong số những dấu hiệu nổi bật trong cuộc đời của một nhà ngoại giao Nga.

Ngày 24 tháng 2 thì khác. Khi tôi kiểm tra điện thoại của mình, tôi thấy một tin đáng kinh ngạc và đau đớn: Không quân Nga đang ném bom Ukraine. Kharkiv, Kyiv và Odessa đang bị tấn công. Quân đội Nga đang tiến ra từ Crimea và hướng đến thành phố phía nam Kherson. Tên lửa của Nga đã biến các tòa nhà thành đống đổ nát và khiến người dân phải chạy trốn. Tôi đã xem video về các vụ nổ, gồm cả tiếng còi báo động, cảnh báo không kích và thấy mọi người chạy cuống cuồng trong hoảng loạn.

Là một người sinh ra ở Liên Xô, tôi thấy cuộc tấn công này gần như không thể tưởng tượng được, mặc dù tôi đã nghe các bản tin phương Tây báo cáo rằng một cuộc xâm lược có thể sắp xảy ra. Những người Ukraine được cho là bạn thân của chúng tôi, và chúng tôi có nhiều điểm chung, bao gồm cả lịch sử chiến đấu với Đức khi còn là một phần của Liên Xô. Tôi nhớ lại ca từ của một bài hát yêu nước nổi tiếng trong Thế chiến thứ hai, một bài hát mà nhiều cư dân Liên Xô cũ thuộc làu: “Vào ngày 22 tháng 6, chính xác lúc 4 giờ sáng, Kyiv bị ném bom, và chúng tôi biết rằng chiến tranh đã bắt đầu”. Tổng thống Nga Vladimir Putin đã mô tả cuộc xâm lược Ukraine là một “chiến dịch quân sự đặc biệt” nhằm “phi phát xít hóa” nước láng giềng của Nga. Nhưng ở Ukraine, chính Nga đã đóng vai trò thay thế Đức Quốc xã.

“Đó là khởi đầu của sự kết thúc”, tôi nói với vợ tôi. Chúng tôi quyết định tôi sẽ phải nghỉ việc.

Từ chức đồng nghĩa với việc vứt bỏ sự nghiệp hai mươi năm với tư cách là một nhà ngoại giao Nga và cùng với đó là nhiều tình bạn. Nhưng đó là một quyết định từ rất lâu rồi. Khi tôi gia nhập Bộ Ngoại giao vào năm 2002, đó là thời kỳ tương đối cởi mở, khi các nhà ngoại giao của Nga có thể làm việc gần gũi với các nhà ngoại giao của các quốc gia khác. Tuy nhiên, tôi thấy rõ ràng từ những ngày đầu tiên trong ngành rằng Bộ Ngoại giao Nga có những sai lầm sâu xa. Thậm chí sau đó, Bộ này không khuyến khích tư duy phản biện, và trong suốt nhiệm kỳ của tôi, Bộ Ngoại giao Nga ngày càng trở nên hiếu chiến. Dù sao thì tôi vẫn ở lại, tự kiểm soát sự bất hòa về nhận thức bằng cách hy vọng rằng tôi có thể sử dụng bất kỳ quyền lực nào mà tôi có để điều chỉnh hành vi trên bình diện quốc tế của đất nước mình. Nhưng những sự kiện nhất định có thể khiến con người chấp nhận những điều mà trước đây họ không dám chấp nhận.

Cuộc xâm lược Ukraine khiến người ta không thể phủ nhận nước Nga đã trở nên tàn bạo và đàn áp như thế nào. Đó là một hành động tàn ác không thể diễn tả được, được thiết kế để khuất phục quốc gia hàng xóm và xóa bỏ bản sắc dân tộc của họ. Nó tạo cho Mátxcơva một cái cớ để đè bẹp mọi phe đối lập trong nước. Bây giờ, chính phủ đang cử hàng nghìn người bị ép nhập ngũ đi giết người Ukraine. Cuộc chiến cho thấy Nga không còn độc tài và hiếu chiến nữa; nó đã trở thành một nhà nước phát xít.

Nhưng đối với tôi, một trong những bài học trung tâm của cuộc xâm lược phải liên quan đến điều mà tôi đã chứng kiến ​​trong hai thập kỷ trước: những gì sẽ xảy ra khi một chính phủ dần dần sẽ bị bóp méo do sự tuyên truyền của chính họ. Trong nhiều năm, các nhà ngoại giao Nga đã được đào tạo để đối đầu với Washington và bảo vệ sự can thiệp của Nga ở nước ngoài bằng những lời nói dối. Chúng tôi đã được dạy để có thể hùng biện khoa trương và nhắc lại như con vẹt một cách phi lý đối với các quốc gia khác những gì mà Điện Kremlin đã nói với chúng tôi. Nhưng cuối cùng, đối tượng mục tiêu của tuyên truyền này không chỉ là các nước ngoài; dần dần nó đã ảnh hưởng đến giàn nhân sự lãnh đạo của chính chúng tôi. Trong các bức điện và tuyên bố, chúng tôi được đào tạo để nói với Điện Kremlin rằng chúng tôi đã nói cho thế giới biết về sự vĩ đại của Nga và phá bỏ các lập luận của phương Tây. Chúng tôi đã phải từ chối mọi lời chỉ trích về các kế hoạch nguy hiểm của Tổng thống Nga. Hoạt động này diễn ra ngay cả ở cấp cao nhất của Bộ Ngoại giao. Các đồng nghiệp của tôi ở Điện Kremlin nhiều lần nói với tôi rằng, Putin thích ngoại trưởng của mình, Sergey Lavrov, vì ông ấy rất “thoải mái” khi làm việc cùng, luôn đồng ý với tổng thống và nói với Putin những gì ông ấy muốn nghe. Khi đó, chả có gì ngạc nhiên nếu Putin nghĩ rằng ông sẽ không gặp khó khăn gì khi đánh bại Kyiv.

Cuộc chiến này là một minh chứng rõ ràng cho thấy các quyết định được đưa ra trong phòng lặp âm có thể phản tác dụng như thế nào. Putin đã thất bại trong nỗ lực chinh phục Ukraine, một ý tưởng ​​mà ông hiểu là sẽ không thể thực hiện được nếu chính phủ của ông được thiết kế để đưa ra những đánh giá trung thực. Đối với chúng tôi, những người làm việc trong mảng quân sự, các lực lượng vũ trang Nga rõ ràng là không hùng mạnh như phương Tây lo ngại – một phần là nhờ những hạn chế kinh tế mà phương Tây thực hiện sau khi Nga chiếm Crimea năm 2014, chúng tỏ ra hiệu quả hơn các nhà hoạch định chính sách nhận thấy.

Cuộc xâm lược của Điện Kremlin đã củng cố NATO, một thực thể mà Nga định làm bẽ mặt và dẫn đến các lệnh trừng phạt đủ mạnh để khiến nền kinh tế của Nga trở nên co cụm. Nhưng các chế độ phát xít tự hợp pháp hóa mình nhiều hơn, bằng cách thực thi quyền lực hơn là bằng cách mang lại lợi ích kinh tế, và Putin quá hung hăng và tách rời thực tế đến mức việc suy thoái kinh tế tại Nga khó có thể ngăn cản ông ta. Để biện minh cho sự cai trị của mình, Putin muốn có một chiến thắng vĩ đại mà ông đã hứa và tin rằng mình có thể đạt được. Nếu Putin đồng ý ngừng bắn, thì đó sẽ chỉ là để cho quân đội Nga có thể nghỉ ngơi trước khi tiếp tục chiến đấu. Và nếu Putin giành chiến thắng ở Ukraine, ông ấy có thể sẽ chuyển sang tấn công một quốc gia hậu Xô Viết khác, chẳng hạn như Moldova, nơi Matxcơva đã chuẩn bị sẵn một vùng ly khai.

Do đó, chỉ có một cách để ngăn chặn lãnh đạo độc tài này của Nga, và đó là thực hiện điều mà Bộ trưởng Quốc phòng Hoa Kỳ Lloyd Austin đã đề xuất vào tháng 4: làm suy yếu Nga “đến mức nó không thể làm những việc mà nó đã làm trong việc xâm lược Ukraine”. Điều này có vẻ giống như một yêu cầu quá mức. Tuy nhiên, quân đội Nga về cơ bản đã bị suy yếu và nước này đã mất đi nhiều binh sĩ giỏi nhất của mình. Với sự hỗ trợ rộng rãi từ NATO, Ukraine cuối cùng có khả năng đánh bại Nga ở phía đông và phía nam, giống như cách họ đã đánh bại Nga ở phía bắc.

Nếu bị đánh bại, Putin sẽ đối mặt với tình thế nguy hiểm trên ngay trên sân nhà. Putin sẽ phải giải thích cho giới tinh hoa và quần chúng tại sao ông phản bội lại sự mong đợi của họ. Ông ta sẽ phải nói cho gia đình của những người lính đã chết vì sao họ lại bỏ mạng mà không đem lại lợi ích gì. Và nhờ áp lực gia tăng từ các lệnh trừng phạt, Putin sẽ phải làm tất cả những điều này vào thời điểm mà người Nga thậm chí còn phải sống tồi tệ hơn hiện tại. Ông ta có thể thất bại trong việc này, do phải đối mặt với phản ứng dữ dội lan rộng ra cả nước và bị gạt sang một bên. Putin có thể tìm kiếm vật tế thần và sẽ bị lật đổ bởi các cố vấn và cấp phó mà anh ta đe dọa sẽ thanh trừng. Dù bằng cách nào, nếu Putin ra đi, nước Nga sẽ có cơ hội tái thiết thực sự — và cuối cùng từ bỏ ảo tưởng về sự cao cả.

GIẤC MƠ VIỄN VÔNG

Tôi sinh năm 1980 trong gia đình thuộc tầng lớp trung lưu của giới trí thức Liên Xô. Cha tôi là một nhà kinh tế tại Bộ Ngoại thương, và mẹ tôi dạy tiếng Anh tại Học viện Quan hệ Đối ngoại Nhà nước Matxcơva. Bà là con gái của một vị tướng chỉ huy một sư đoàn súng trường trong Thế chiến thứ hai và được công nhận là “Anh hùng Liên Xô.”

Chúng tôi sống trong một căn hộ lớn ở Matxcơva được nhà nước giao cho ông tôi sau chiến tranh, và chúng tôi có những cơ hội mà hầu hết cư dân Liên Xô không có. Cha tôi được bổ nhiệm vào một vị trí tại một công ty liên doanh Liên Xô-Thụy Sĩ, cho phép chúng tôi sống ở Thụy Sĩ vào năm 1984 và 1985. Đối với cha mẹ tôi, thời điểm này là một bước ngoặt. Họ đã trải nghiệm cảm giác sống ở một đất nước giàu có, với những tiện nghi – xe bán hàng tạp hóa, dịch vụ chăm sóc răng miệng chất lượng – mà Liên Xô thiếu.

Là một nhà kinh tế học, cha tôi đã nhận thức được các vấn đề về cơ cấu của Liên Xô. Nhưng việc sống ở Tây Âu khiến ông và mẹ tôi đặt câu hỏi sâu hơn về hệ thống này, và họ rất phấn khích khi Mikhail Gorbachev tung ra perestroika vào năm 1985. Vì vậy, có vẻ như hầu hết cư dân Liên Xô. Người ta không cần phải sống ở Tây Âu để nhận ra rằng các cửa hàng ở Liên Xô cung cấp một loạt các sản phẩm chất lượng thấp, chẳng hạn như những đôi giày cứng rất khó đi. Người dân Liên Xô biết chính phủ đang nói dối khi tuyên bố quốc gia này đang dẫn đầu “nhân loại tiến bộ”.

Nhiều công dân Liên Xô tin rằng phương Tây sẽ giúp đỡ đất nước của họ khi nước này chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường. Nhưng những hy vọng như vậy tỏ ra khá ngây thơ. Phương Tây đã không cung cấp cho Nga số lượng viện trợ mà nhiều cư dân của nước này — và một số nhà kinh tế nổi tiếng của Hoa Kỳ — cho rằng là cần thiết để giải quyết những thách thức kinh tế to lớn của Nga. Thay vào đó, phương Tây khuyến khích Điện Kremlin khi nước này nhanh chóng dỡ bỏ các biện pháp kiểm soát giá cả và nhanh chóng tư nhân hóa các nguồn lực của nhà nước. Một nhóm nhỏ doanh nhân đã trở nên cực kỳ giàu có từ quá trình này bằng cách cướp đoạt tài sản công. Nhưng đối với hầu hết người Nga, cái gọi là liệu pháp sốc đã dẫn đến tình trạng bần cùng hóa dân chúng. Siêu lạm phát xảy ra và tuổi thọ trung bình giảm xuống. Đất nước Nga đã trải qua một thời kỳ dân chủ hóa, nhưng phần lớn công chúng đánh đồng các quyền tự do mới với sự bần cùng. Kết quả là, địa vị của phương Tây ở Nga bị ảnh hưởng nghiêm trọng.

Nga đã nhận một cú sốc lớn khác sau chiến dịch năm 1999 của NATO chống lại Serbia. Đối với Nga, các vụ đánh bom này trông không giống như một hoạt động để bảo vệ dân tộc thiểu số Albania của Serbia, mà giống như hành động gây hấn của một cường quốc đối với một quốc gia nhỏ bé. Tôi nhớ rất rõ khi đi ngang qua đại sứ quán Hoa Kỳ ở Matxcơva vào ngày hôm sau khi một đám đông tấn công tòa nhà và nhận thấy những vết sơn xịt còn lại trên tường của nó.

Là con của các bậc cha mẹ thuộc tầng lớp trung lưu – cha tôi rời công vụ năm 1991 và bắt đầu một công ty kinh doanh nhỏ thành công – tôi đã trải qua thập kỷ hỗn loạn này chủ yếu là gián tiếp. Tuổi thiếu niên của tôi ổn định, và tương lai của tôi dường như khá dễ đoán định. Tôi trở thành sinh viên tại cùng một trường đại học nơi mẹ tôi dạy và đặt mục tiêu làm việc về các vấn đề quốc tế như cha tôi. Tôi được hưởng lợi từ việc học vào thời điểm mà con đường ngoại giao Nga còn cởi mở. Các giáo sư của chúng tôi khuyến khích chúng tôi đọc nhiều nguồn khác nhau, kể cả một số nguồn trước đây đã bị cấm. Chúng tôi đã tổ chức các cuộc tranh luận trong lớp. Vào mùa hè năm 2000, tôi hào hứng đến Bộ Ngoại giao để thực tập, sẵn sàng bắt tay vào công việc mà tôi hy vọng sẽ dạy thêm cho tôi về thế giới.

Kinh nghiệm của tôi là khá buồn chán. Thay vì được làm việc với giới thượng lưu lành nghề trong những bộ vest sành điệu — khuôn mẫu của các nhà ngoại giao trong các bộ phim Liên Xô — tôi được một loạt sếp tầm tuổi trung niên, trông có vẻ mệt mỏi, hướng dẫn. Họ lười biếng thực hiện những nhiệm vụ không có gì hào hứng, chẳng hạn như soạn thảo các bài viết cho các quan chức cấp cao hơn. Hầu hết thời gian, họ dường như không hoạt động. Họ ngồi xung quanh bàn, hút thuốc, đọc báo và nói về kế hoạch cuối tuần của họ. Thời gian thực tập của tôi chủ yếu chỉ là nhận báo và mua đồ ăn nhẹ cho các sếp.

Dù sao đi nữa, tôi cũng đã quyết định vào Bộ Ngoại giao. Tôi háo hức tự kiếm tiền, và tôi vẫn hy vọng có thể tìm hiểu thêm về những nơi khác bằng cách đi du lịch xa Matxcơva. Khi tôi được tuyển vào năm 2002 để làm trợ lý tùy viên tại Đại sứ quán Nga ở Campuchia, tôi rất vui. Tôi sẽ có cơ hội sử dụng các kỹ năng tiếng Khmer và các nghiên cứu về Đông Nam Á của tôi.

Vì Campuchia không nằm trong nhóm các nước được Nga quan tâm, tôi có rất ít việc phải làm. Nhưng sống ở nước ngoài là một sự nâng cấp so với sống ở Matxcơva. Các nhà ngoại giao ở bên ngoài nước Nga kiếm được nhiều tiền hơn so với những người làm việc trong nước. Lãnh đạo thứ hai của đại sứ quán, Viacheslav Loukianov, đánh giá cao các cuộc thảo luận cởi mở và khuyến khích tôi bảo vệ ý kiến ​​của mình. Và thái độ của chúng tôi đối với phương Tây khá đồng nhất với nhau. Bộ Ngoại giao luôn có khuynh hướng chống Mỹ – kế thừa từ thời Liên Xô tiền nhiệm – nhưng khuynh hướng này không áp đảo. Các đồng nghiệp của tôi và tôi không nghĩ nhiều về NATO, và khi chúng tôi làm vậy, chúng tôi thường coi tổ chức này như một đối tác. Một buổi tối, tôi đi uống bia với một nhân viên đại sứ quán tại một quán bar dưới hầm. Ở đó, chúng tôi tình cờ gặp một quan chức Mỹ, người đã mời chúng tôi uống rượu cùng. Bây giờ thì một cuộc gặp gỡ như vậy sẽ đầy căng thẳng, nhưng vào thời điểm đó, đó là cơ hội cho một tình bạn.

Tuy nhiên, ngay cả khi đó, rõ ràng là chính phủ Nga có một nền văn hóa không khuyến khích tư tưởng độc lập — bất chấp những thúc đẩy theo chiều ngược lại của Loukianov. Một ngày nọ, tôi được gọi đến gặp viên chức số ba của đại sứ quán, một nhà ngoại giao trung niên, trầm tính, từng tham gia bộ ngoại giao dưới thời Liên Xô. Ông chuyển cho tôi tin nhắn từ một bức điện từ Matxcơva, tôi được yêu cầu đưa thông tin này vào một tài liệu mà chúng tôi sẽ gửi cho chính quyền Campuchia. Nhận thấy một số lỗi chính tả, tôi nói với ông ấy rằng tôi sẽ sửa chúng. “Đừng làm vậy!” ông ấy gầm lên. “Chúng ta đã nhận được văn bản trực tiếp từ Matxcơva. Họ biết rõ mọi việc hơn. Ngay cả khi có sai sót, chúng ta cũng đừng sửa nội dung do lãnh đạo gửi tới”. Nó là biểu tượng cho điều sẽ trở thành một xu hướng ngày càng tăng trong Bộ Ngoại giao Nga: đó là sự tin tưởng mù quáng đối với các lãnh đạo.